به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، بنا بر روایت «هشام بن سالم» از امام صادق (ع)، پس از رحلت رسول خدا (ص)، حضرت فاطمه (س) هر هفته، روزهای دوشنبه و پنج شنبه به زیارت قبور شهدا می رفتند. در روایت محمود بن لَبید نیز به استمرار بر این کار توسط آن حضرت اشاره شده است. با توجه به روایت سلیم بن قیس از سلمان فارسی، حضرت فاطمه (س) پس از هجوم دشمنان به خانه شان، دچار چنان مصدومیتی شدند که منجر به بستری شدن ایشان گردید و همین وضعیت تا زمان شهادتشان ادامه یافت. لذا در این خصوص با حجت الاسلام و المسلمین دکتر «محمد رضا جباری» مدیر گروه تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی گفت و گویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.
آیا مباحث تاریخی و روایی محمد ابن شهر آشوب در خصوص تاریخ شهادت حضرت فاطمه (س) متقن است ایشان در میان علمای علم رجال چه جایگاهی دارد؟
ابوجعفر محمد بن علی بن شهرآشوب، ملقب به رشیدالدین، عزالدین و شیخ الطائفه، مکنی به ابوعبدالله و مشهور به اِبْنِ شَهْرْ‌آشوب مفسر، محدث، ادیب و از فقیهان و عالمان بزرگ و معروف شیعه در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری بود. وی برای تحصیل علوم دینی به شهرهای مختلف ایران، بغداد، حله، موصل و حلب سفر کرده و علاوه بر کسب علم از علمای بزرگ عصر خویش به تدریس، تربیت شاگردان، تالیف و نشر معارف اسلامی پرداخته است. او اجازه نقل حدیث داشته و یکی از اساتید علم حدیث بود. ابن شهرآشوب در اكثر علوم اسلامی تألیفات و تصنیفاتی ارزنده دارد که کتاب «مناقب آل ابی طالب» و «معالم العلماء» از مهم‌ترین آنهاست. مَناقِبُ آلِ أبی طالب مشهور به المناقب، کتابی عربی درباره اوصاف نیکو و فضایل معصومین(ع) (پیامبراسلام حضرت زهرا(س) وحضرت حجت) است.
نقلیات ابن شهر آشوب را نه می شود دربست پذیرفت و نه می توان رها کرد. چون بیشتر روایات نقل شده در کتاب ایشان روایات مرسل است. مرسل یعنی روایاتی که فاقد سند است یا اگر هم سندی دارد کامل نیست و منقطع می باشد. نقلیاتی را که احیانا با روایات دیگر تایید می شود را می شود اعتنا کرد و به عنوان موید آن را پذیرفت.
شهادت حضرت فاطمه (س) را که ابن آشوب 40 روز نقل کرده است، نقلی غیر مشهور و مخالف روایت معتبری است که در «دلایل الامام» طبری از امام صادق (ع) درباره تاریخ شهادت حضرت فاطمه (س) نقل شده است که حضرت فرمودند: حضرت زهرا (س) در روز سه شنبه (سوم جمادی الثانی) در حالی که سه روز از ماه جمادی الآخر گذشته بود در سال یازدهم هجری درگذشت. برهمین اساس سند این تاریخ هم معتبر است و لذا جمادی الثانی هم می شود حداقل 90 روز یعنی سه ماه بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص)؛ بنابراین کلام (40 روز) ابن بن شهر آشوب را توجیه کردند.
توجیه اش این است که بر اساس آخرین تحقیقات صورت گرفته در خصوص تاریخ هجوم به بیت حضرت زهرا (س) تایید می کند که هجوم حدود 50 روز بعد از رحلت رسول خدا (ص) صورت گرفته است و لذا دوره بیماری حضرت 40 روز بوده است، چون در برخی متون هم اشاره به این امر شده است که حضرت 40 روز در بستر بیماری بودند و لذا احتمالا مراد محروم ابن شهر آشوب این بوده که حضرت 40 روز بعد از هجوم به بیت به شهادت رسیدند نه اینکه 40 روز بعد از رحلت رسول خدا چشم از جهان فرو بسته باشند. در واقع این 40 روز اشاره به دوره بیماری حضرت دارد.
یا می توان گفت که ابن شهر آشوب تصور کرده که هجوم به بیت حضرت فاطمه (س) بلافاصله بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) بوده و لذا شهادت حضرت 40 روز بعد از رحلت پیامبر رخ داده است.اما بر اساس تحقیقات صورت گرفته از جمله مقاله ای که توسط بنده و یکی از دوستان با عنوان «تاریخ و ترتیب حوادث منتهی به شهادت حضرت زهرا (س)» منتشر کردیم که در آن مستدات و چندین شاهد دل بر این آورده شده است که هجوم به بیت فاطمه (س) 50 روز بعد از رحلت رسول خدا صورت گرفته است این امر را ثابت می کند لذا این توجیح کلام محروم بن آشوب است.
بر همین اساس نتیجه می گیریم، تاریخ معتبر شهادت حضرت زهرا (س) همان روایت نقل شده از امام صادق (ع) است که اصطلاحا همان فاطمیه دوم (سوم جمادی الثانی) است. فاطمیه اول هم بر اساس برخی از روایات مطرح است، منتهی از باب اینکه زمینه ای ایست برای تکریم و یادبود حضرت فاطمه (ش) و بیان ظلم هایی که به وی روا شده است لذا شهرت فاطمیه اول به لحاظ وجود برخی روایت ها و شهرتش جا دارد که به عنوان سالروز شهادت حضرت مطرح شود اما بین فاطمیه اول یعنی 13 جمادی الاولی و سوم جمادی الثانی که فاطمیه دوم می شود، معتبر همان فاطمیه دوم است؛ بنابراین نظر ابن شهر آشوب در این خصوص معتبر و متقن نیست و باید روایات وی را توجیه کنیم والا در خصوص 40 روز روایات معتبری وجود ندارد.
بر اساس مستدات تاریخی حمله به خانه حضرت صدیقه طاهره (س) چگونه و در چه زمانی رخ داده است لطفا توضیح دهید؟
بر خلاف آنچه امروزه تصور عمومی است، شواهد موجود از آن حکایت دارد که حمله به خانه حضرت صدیقه طاهره (س) قریب 50 روز پس از رحلت رسول خدا (ص) رخ داده است، نه سه روز پس از آن. علاوه بر نکاتی که تاکنون گفته شد، می توان به قراینی که در پی می آید نیز به عنوان مؤید این مدعا اشاره نمود:
بنا بر روایت «هشام بن سالم» از امام صادق (ع)، پس از رحلت رسول خدا (ص)، حضرت فاطمه (س) هر هفته، روزهای دوشنبه و پنج شنبه به زیارت قبور شهدا می رفتند. در روایت محمود بن لَبید نیز به استمرار بر این کار توسط آن حضرت اشاره شده است. با توجه به روایت سلیم بن قیس از سلمان فارسی، حضرت فاطمه (س) پس از هجوم دشمنان به خانه شان، دچار چنان مصدومیتی شدند که منجر به بستری شدن ایشان گردید و همین وضعیت تا زمان شهادتشان ادامه یافت. روشن است که با توجه به فاصله منطقه احد تا مدینه، در صورت مصدومیت ایشان در همان روزهای نخست، طی این فاصله آن هم به طور مکرر، امکان پذیر نخواهد بود. نتیجه آنکه هجوم به خانه حضرت فاطمه زهرا (س) و مصدومیت ایشان باید مدتی پس از رحلت رسول خدا (ص) رخ داده باشد تا او امکان زیارت قبور شهدا و سوگواری در کنار آن را یافته باشند.
چنان که گذشت، غصب فدک، ده روز پس از شهادت پیامبر (ص) رخ داد. توجه به عبارت های موجود در منابع کهن در توصیف چگونگی راه رفتن حضرت صدیقه طاهره (س) هنگام رفتن به مسجدالنبی برای ایراد خطبه فدکیه، احتمال وقوع حمله در روزهای نخست را منتفی می سازد. در توصیف چگونگی حرکت آن حضرت آمده است: «مَا تخْرِمُ مِشْیتُهَا مِشْیةَ رَسُولِ اللَّهِ (ص)» راه رفتن ایشان هیچ تفاوتی با راه رفتن رسول خدا (ص) نداشت. روشن است که اگر هجوم به بیت آن حضرت پیش از آمدنشان به مسجد در روز دهم برای ایراد خطبه رخ داده بود، باید به جای چنین توصیفی، که حکایت از نوعی حرکت طبیعی دارد، به نوع حرکت مصدوم و مجروح اشاره می شد؛ مثلاً گفته می شد: در حالی که بعضی از زنان زیر بازوهای ایشان را گرفته بودند و برای حرکت یاری می دادند به مسجد آمدند.
آیا در زمان ایراد خطبه فدکیه هجوم دشمنان به بیت حضرت زهرا (س) صورت گرفته بود؟
در خطبه فدکیه با وجود اعتراض حضرت فاطمه (س) به دیگر رفتارهای غاصبان خلافت، هیچ اشاره ای به هجوم دشمنان به بیت ایشان نشده است و این حکایت از آن دارد که تا زمان القای خطبه، یعنی روز دهم پس از رحلت رسول خدا (ص)، هجومی صورت نگرفته بوده است. همان گونه که گذشت، امیرمؤمنان (ع) پس از بازگشت لشکر اسامه، چندین شب حضرت صدیقه (س) را سوار بر مرکبی می نمودند و برای اتمام حجت به درِ خانه مهاجران و انصار می بردند. این واقعه، خود گویای سلامت آن بانو تا آن ایام است؛ چرا که در صورت سقط جنین و مجروح بودن بدن، همراهی با امیرمومنان (ع) برای ایشان امکان نداشت.
پیش تر اشاره شد که «بریده بن حصیب اسلمی» پس از بازگشت سپاه اسامه، به میان قومش رفت و اعلام کرد که تا وقتی حضرت علی (ع) بیعت نکند من بیعت نخواهم کرد. قوم او نیز گفتند: تا وقتی بریده بیعت نکند، ما بیعت نخواهیم کرد. این گزارش حکایت از آن دارد که تا زمان بازگشت سپاه اسامه، هنوز گروه حاکم موفق به اخذ بیعت از امیرالمؤمنین (ع) نشده بودند، نتیجه آنکه تا زمان بازگشت سپاه اسامه، هنوز هجوم به خانه فاطمه زهرا (س) رخ نداده است، و اصلاً می توان گفت: همین اعلام مخالفت بریده و قومش یکی از عوامل تصمیم غاصبان خلافت به هجوم و یکسره کردن مسئله مخالفت حضرت علی (ع) بوده است.
طبق فرمایش امام محمد باقر (ع) بیماری حضرت فاطمه (س) چه زمانی عارض شده است؟
در روایت صاحب «مصباح الانوار» از امام باقر (ع) آمده است: بیماری حضرت فاطمه (س) 50 شب پس از وفات رسول خدا (ص) آغاز شده است. در دیگر روایت این کتاب، به نقل از امام باقر (ع) آمده است: حضرت فاطمه (س) 60 روز پس از وفات رسول خدا (ص) بیمار شدند و سپس بیماری ایشان شدت گرفت. برخی از محققان برای جمع میان این دو روایت، آغاز بیماری حضرت فاطمه (س) را 50 روز پس از رحلت رسول خدا (ص) و شدت گیری بیماری ایشان را 10 روز پس از آغاز آن دانسته اند. با توجه به اینکه به لحاظ تاریخی، برای بیماری حضرت فاطمه (س) هیچ سببی بجز مصدومیت ناشی از هجوم به خانه ایشان گزارش نشده است، می توان نتیجه گرفت: هجوم به خانه حضرت فاطمه (س) 50 روز پس از رحلت رسول خدا (ص) رخ داده است.
مدت بیماری و تاریخ شهادت
براساس آنچه گذشت، می توان چنین استظهار کرد که آغاز بیماری ناشی از مصدومیتِ حضرت فاطمه (س) قریب 50 روز پس از رحلت رسول خدا (ص) بوده، اما پرسش اینجاست که این بیماری چند روز طول کشید تا به شهادت آن حضرت منتهی شد؟در تعداد زیادی از روایات، مدت حیاتِ حضرت فاطمه (س) پس از رسول خدا (ص) 75 روز ذکر شده است ، بنابراین، با توجه به تاریخ رحلت رسول خدا (ص) (28 صفر یا 2 ربیع الاول)، شهادتِ حضرت فاطمه (س) در حدود نیمه ماه جُمَادَی الأولَی رخ داده است. دیدگاه دیگر برگرفته از روایت طبری امامی به نقل از امام صادق (ع) است که شهادت حضرت فاطمه (س) را در سوم جمادی الثانیه دانسته است.بجز این دو قول، اقوال غیر مشهوری نیز به چشم می خورد که قابل اعتنا نیست،اما در تأیید دیدگاه دوم می توان به این نکات اشاره کرد:
آن گونه که برخی از عالمان شیعه از دیرباز احتمال داده اند، ممکن است کلمه «خمسه و سبعین»، تصحیف شده کلمه «خمسه و تسعین» بوده باشد. مؤید این احتمال وجودِ موارد مشابه برای چنین تصحیفی، با توجه به کم دقتی ها در کتابت و نقطه گذاری است. بر اساس قول 75 روز، تاریخ شهادت حضرت فاطمه (س) نیمه جمادی الاولی می شود، در حالی که برای این تاریخ، هیچ روایتی از معصوم نرسیده و گویا صرفاً بر اساس محاسبه 75 روز پس از 28 صفر، تاریخ شهادت استخراج شده است. این در حالی است که بر دیدگاه مقابل (سوم جمادی الثانیه) در روایتِ طبری امامی از امام صادق (ع) تصریح شده است.
بنا به استظهار برخی از محققان معاصر، روایت دالّ بر روشن بودن مشعل به هنگام تجهیز و دفن بدن حضرت فاطمه (س) با روایت 75 روز سازگار نیست؛ چراکه در صورت قبول قولِ 75 روز، شهادت حضرت در شب های منتهی به نیمه ماه جمادی الاولی رخ داده که به سبب مهتابی بودن آسمان و با توجه به مخفیانه بودن غسل و دفن حضرت فاطمه (س) نیازی به روشن کردن مشعل نبوده است.
نتیجه آنکه بر اساسِ ترجیح قول دوم (سوم جمادی الثانیه)، اگر تاریخ رحلت رسول خدا (ص) آن گونه که مشهور است 28 صفر باشد و در صورت کامل بودن هر چهار ماه (صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاولی)، مدت حیات حضرت فاطمه (س) پس از پدر، 95 روز بوده است. اما این ادعا با مشکلاتی مواجه است.
وجود روایات معتبر و قابل اعتنا دالّ بر رحلت رسول خدا (ص) در دوم ربیع الاول، که بر اساس این قول، فاصله میان رحلت نبوی (ص) و شهادت فاطمی (ع) قریب سه ماه خواهد بود. بر اساس روایت کتاب تاریخ اهل البیت (ع)، به نقل از امام رضا (ع) و نقل اربلی از امام باقر (ع) و نقل طبری از ابی مخنف و نقل یعقوبی، تاریخ وفات رسول خدا (ص) دوم ربیع الاول بوده است.
روایت طبری و ابوالفرج اصفهانی به نقل از امام باقر (ع) حاکی از مدت سه ماه به عنوان دوره حیات حضرت فاطمه (س) پس از پدر است.ابن شهرآشوب طول مدت بیماری حضرت فاطمه (س) را 40 روز دانسته و این تأییدی است برای دیدگاه دوم؛ چرا که با توجه به شواهدِ پیش گفته، آغاز بیماری حضرت فاطمه (س) 50 روز پس از رحلت نبوی (بوده است و جمع این مدت 90 روز خواهد بود.
نظر شما