به گزارش خبرگزاری شبستان از رشت - مهری شیرمحمدی
سفال های چیده شده در گوشه حیاط، نی های خیزرانی که از زیر سقف جمع شده و در حیاط تل انبار شده است، دیوارهای تراش خورده و انجیر کهنسالی که از لای ساروج دیوار بیرون زده بود و حالا اثری از تنه بریده اش پیداست. از در چوبی نیمه باز حیاط، به باغ جلوی عمارت تاریخی نخستین شهردار رشت می نگرم، پاییز برگ ریزان، سنگفرش کف حیاط را زیباتر کرده است. خورشید ظهرگاهی از لای شیشه های رنگی بالای سردر چوبی حیاط، به پله های روبه باغ می تابد.
اگر چه این در چوبی قدیمی است، اما از روی مقایسه ابعاد آن با باغ بزرگ جلوی عمارت و حتی نوع معماری خانه، می توان حدس زد که این در الحاقی است. خانه ای که الگویش خانه های بادکوبه است و در اواخر قاجار ساخته شده، با شیشه های رنگی به نام «ارسی» بیگانه است.
یادم آمد که پژوهشگری در دومین روز از «نخستین سالانه شهر خلاق» -که به همت شهرداری رشت و در همین حیاط برگزار شده بود- در ارائه اطلاعات تاریخی به بازدیدکنندگان اینگونه به خطار رفته بود:« این عمارت مونتاژی از معماری تفلیس و بادکوبه دارای شیشه های اُرسی » است. که البته هیچ ارسی دیگری در این بنا نمی بینیم بجز همین مورد که الحاقی است.(نک سایت حرف تازه)
شاید «مصطفی بلورچی» نمی دانست که در مرمت سال 1381، این در چوبی، از سمساری های حوالی بقعه خواهر امام خریداری شده است. درب ورودی و اصلی این بنا، در انتهای راهرویی قرار گرفته که درست در جوار عمارت تاریخی ابریشمی قرار دارد و پورعباس(آخرین مالک بنا و داماد زین العابدین اخوان) بعد از انقلاب 1357، درب اصلی بنا را به یک درب آهنی تغییر داد.
داخل باغ می روم، کارگران در هرگوشه مشغول کارند، یکی دیوارهای نم زده حیاط را می تراشد، دیگری ، کف اتاق های طبقه اول را می کند و کارگری، نخاله های داخل فرغون را با شتاب از تخته ای که بر پله حیاط قرار گرفته بیرون می برد. بخش هایی از دیوار حیاط مرمت شده و از تفاوت رنگ آجرهای قرمز، می توان فهمید. حوض وسط حیاط هنوز پرآب است و برگ های درخت ابریشم مصری با گل های قرمزش و کاملیاهای سرخ، انعکاس زیبایی بر آب راکد حوض ایجاد کرده است.
خانواده زین العابدین اخوان، دومین مالک این بنای تاریخی، چقدر با این حوض خاطره دارند. عکس های تاریخی آرشیو خود را ورق می زنم، چهره های خندان؛ «زین العابدین اخوان و همسرش، عذرا اخوان تنها فرزند زین العابدین، پورعباس دامادش ، دخترها و نوه ها و ...» همگی کنار این حوض ایستاده و عکسی به یادگار دارند. حوضی که در عکس نشان می دهد، سنگی و پر از نیلوفرهای آبی است. و چهار پایه کنده کاری شده برای جانمایی گلدان های بزرگ در چهار ضلع حوض جانمایی شده است. ولی با رفتن عذرا اخوان، خانه در سکوتی مرگ آور فرو می رود تا در نهایت فرزندان عذرا خانه را به شهرداری رشت می فروشند و سال 1381 این خانه تاریخی مرمت و به عنوان ساختمان اداری در اختیار شورای شهر رشت قرار می گیرد.
به یاد دارم روزهایی که خود در این ساختمان اداری مشغول بکار بودم، فاطمه پورعباس(دختر عذرا اخوان) گه گاهی به این عمارت می آمد تا تجدید خاطره ای کند. از دلبستگی های مادرش به این خانه می گفت، از عروسی نوه های اخوان و دیگر بستگان که در همین خانه برپا شده بود و از پدربزرگش، زین العابدین اخوان که رئیس اتاق تجارت رشت بود و به غایت مذهبی. هم او در دیداری در خانه اش، عکس های اعضای خانواده را که در همین حیاط گرفته شده بود، بمن نشان داد و عکسی از زین العابدین اخوان که قرآن بدست در آستانه در اتاق کوچک ضلع غربی نشسته است. فاطمه اخوان می گفت، به یاد دارم پدربزرگم ساعت ها در همین حیاط می نشست و قرآن می خواند.
هم او به تفصیل شرح داد که چگونه با درایت مهندس مرتضی شگفت، شهردار وقت، این خانه زیبا از تخریب دائمی نجات می یابد. روایتش دقیقا شبیه آنچه بود که بعدها مرتضی شگفت در مصاحبه ای برایم تعریف کرد. شگفت حتی راز خانه ای را گفت که همه به نام خانه اخوان و به همین نام هم در فهرست آثار ملی ثبت شده است: «من تا لحظه انتقال سند نمی دانستم که این خانه اولین شهردار رشت است. فقط چون خانه معماری زیبایی داشت، تلاش کردم حفظ شود. بعد از امضای اسناد، معین پورعباس سند اولیه را نشان داد و گفت خانه متعلق به میرزا خلیل رفیع فیلدهی بوده و پدربزرگش زین العابدین اخوان و برادرش مشترکا خانه را از نخستین شهردار رشت می خرند و بعدها پدربزرگ سهم برادر دیگر را هم می خرد.»
بجز این سند، هیچ نشانه دیگری از حضور اولین شهردار رشت در این خانه نداریم. کسانی که در حوزه تاریخ شفاهی پژوهش می کنند، می دانند که ممکن است ارائه یک سند تاریخی و یا نقل روایت شفاهی دیگر می تواند روایت قبلی را نقض کند. به همین دلیل در ارایه روایت های شفاهی می باید محتاط بود.
در دومین روز از دوسالانه خلاق، مصطفی بلورچی بدون ذکر سندی تاریخی می گوید:« کنار حوض زیبای وسط حیاط همان جایی است که میرزا خلیل بعدازظهرها می نشست و ساعت ها قرآن می خواند، بیشتر درختان کهنسال باغ را که می‌بینید با دست خودش کاشته بود.» و این همان روایت اشتباهی است که بنظر می رسد گرته برداری نادرست از مصاحبه هایی باشد که از فاطمه اخوان پیش از این منتشر کرده بودم. زیرا فاطمه اخوان دقیقا سیکاس صدساله باغ را نشان داد و گفت بیشتر گونه های این باغ را پدربزرگش کاشته است و نه میرزا خلیل رفیع. هرچه هست، خانه تاریخی که نخستین شهردار رشت بنا نهاد و طبق محاسبات سال ساخت و زمان فروش به خانواده اخوان، احتمالا 9سال در آن زندگی کرده بود، از مهرماه سال جاری بار دیگر از سوی حوزه بازآفرینی سازمان عمران شهرداری رشت، در حال مرمت اساسی است.
اردیبهشت ماه سال 1400، سفال گردانی و بهسازی آبراه های سقف توسط «مهدی مولایی و علی یوسفی» انجام شد. حالا دوبار این دو استاد کهنه کار لنگرودی، سقف را واچینی کرده اند. این بار به گفته ایشان، چوب های پوسیده زیر بام تعویض شده است. نی های خیزران قبلی بطور کامل برچیده و نی های جدید جایگزین و سفال های کوزه ای روی آن چیده می شود. کف اتاق های طبقه نخست گودبرداری شده و پیمانکار پروژه می گوید: این اقدام برای احیای گربه روهاست. شیوه ای در معماری بومی گیلان که طبقه نخست، همسطح زمین ساخته نمی شد و با ایجاد یک فضای خالی و دریچه هایی که روبه حیاط است، اجازه می داد هوا از کف جریان یابد و رطوبت به بنا آسیب نزند.
عمارت تاریخی میرزا خلیل رفیع ، با مصوبه شماره 2175 شورای شهر رشت و در تاریخ 16/10/1397 قرار است پس از مرمت به عنوان «خانه موزه مشروطه» تغییرکاربری یابد.
نظر شما