راهبرد سید‌الساجدین(ع) در میدان تبیین/ ترویج معارف اهل‌بیت(ع) از معبر دعا

به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، هنگامی که جامعه دچار انحراف شده، روحیه رفاه طلبی و دنیازدگی بر آن غلبه و فساد سیاسی، اخلاقی و اجتماعی آن را در محاصره قرار داده و از نظر سیاسی هیچ روزنه‌ای برای تنفس وجود نداشت، امام سجاد(علیه السّلام) توانست از دعا برای بیان بخشی از عقاید خود استفاده کند و بار دیگر تحرّکی در جامعه برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی خداوند ایجاد کند. گرچه ظاهراً مقصود اصلی در این دعاها، همان معرفت و عبادت بوده؛ اما با توجه به تعابیری که وجود دارد، می‌توان گفت که مردم می‌توانستند از لابلای این تعبیرات با مفاهیم سیاسی مورد نظر امام سجاد(علیه السّلام) آشنا شوند. صحیفه سجادیّه مشهور، که اندکی بیش از پنجاه دعا را در بردارد، تنها بخشی از دعاهای امام سجاد(علیه السّلام) است که گردآوری شده است. در مجموعه‌های دیگری نیز به گردآوری دعاها پرداخته‌اند که تعداد این مجموعه‌ها با صحیفه معروف، به شش عدد رسیده و برخی از آنها حاوی بیش از صد و هشتاد است. دعاهای مزبور نه تنها در میان شیعیان، بلکه در میان اهل سنت نیز وجود داشت و این حاکی از آن بود که دعاهای امام سجاد(علیه السّلام) در جامعه آن روز نفوذ کرده است. در میان ائمه شیعه، امام سجاد(علیه السّلام) بیشتر از همه به ارائه این‌گونه دعاها شهرت دارد. بر همین اساس با توجه به اینکه امروز شبنه 19 آذر به روایتی سالروز ولادت امام سجاد(ع)است گفتگویی با حجت الاسلام «قاسم خانجانی» استاد تاریخ اسلام انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود. 

ابتدا در خصوص شرایط حاکم بر دوران امام سجاد (ع) توضیحی دهید؟

بعد از واقعه کربلا یک شرایط اختناق و خفقان شدیدی در جامعه حاکم شده بود؛ اولا کسی جرات مبارزه در برابر جریان حاکم و ستمگر بنی امیه به ویژه یزید را نداشت، ثانیا اگر هم کسی توان انجام این کار را داشت طبیعتا از اهل بیت پیامبر اکرم (ص) و علی القاعده امام سجاد (ع) می بایست این کار را انجام دهد اما با توجه به اینکه امام سجاد (ع) تازه از حادثه کربلا فاصله گرفته بودند، به هیچ عنوان مصلحت نبود که بخواهند یک مبارزه علنی و رو در رو را ترتیب دهند که قطعا این مبارزه باز با شهادت حضرت و اهل بیت (ع) همراه می شد و نتیجه ای دربر نداشت. اما امام سجاد (ع) می بایست راهی را پیدا می کردند که یک مبارزه منفی و به تعبیری مبارزه غیر مستقیم محسوب می شد. از این جهت حضرت بحث ترویج معارف اهل بیت (ع) و به ویژه معرفی اهل بیت (ع) را آغاز نمودند که با محورهای مختلفی همراه بود و مهمترین محورش دعا بود.

حضرت امام سجاد (ع) به چه شکلی از طریق دعاهای خود با دستگاه بنی امیه مبارزه می کردند؟ مدل مبارزاتی حضرت چگونه بود؟

همان طور که می دانید در ابتدای تمام دعاهای سجادیه، صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) وجود دارد؛ ضمن اینکه سجادیّه مشهور، که اندکی بیش از پنجاه دعا را در بردارد، تنها بخشی از دعاهای امام سجاد(ع) است که گردآوری شده است. در مجموعه‌های دیگری نیز به گردآوری دعاها پرداخته‌اند که تعداد این مجموعه‌ها با صحیفه معروف، به شش عدد رسیده و برخی از آنها حاوی بیش از صد و هشتاد است. دعاهای مزبور نه تنها در میان شیعیان، بلکه در میان اهل سنت نیز وجود داشت و این حاکی از آن بود که دعاهای امام سجاد(علیه السّلام) در جامعه آن روز نفوذ کرده است. در میان ائمه شیعه، امام سجاد(ع) بیشتر از همه به ارائه این‌گونه دعاها شهرت دارد.بیش از 200 دعا داریم که البته بیش از 50 تای آن را در صحیفه سجادیه ای که اکنون در اختیار ماست، می توانیم استفاده کنیم. سایر دعاها در کتاب ها و مجموعه های ادعیه متقدم و کهن (کتاب شیخ طوسی) است.

توجه داشته باشید که این صحیفه، منحصر به این کتابی نیست که اکنون در اختیار ماست. به هر حال محور دعاها ابتدا با صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و آلش آغاز می شود و معمولا با همین صلوات نیز به پایان می رسد، اما در بیشتر دعاها به طور مکرر صلوات بر پیامبر و آل پیامبر اکرم (ص) تکرار می شود. این کثرت توجه به صلوات بر پیامبر و آلش گرچه خاصیت استجابت دعا را افزایش می دهد و دستور اکید هم داریم که برای استجابت آن را قرین صلوات کنیم اما هدف امام سجاد (ع) فقط این نبوده، بلکه موضوع مهم تر معرفی اهل بیت (ع) به جامعه بوده است.

به تعبیری امام سجاد (ع) می خواستند به جامعه القا کنند، آن خاندانی که این حاکم ستمگر شما در کربلا آنها را به شهادت رساندند، محور تمام افعال فردی و اجتماعی ما هستند لذا ما بایستی فراموش نکنیم که در جای جای دعاها بر این افراد درود و صلوات بفرستیم که هم دعاهایمان مستجاب شود و هم بدانیم که محور اصلی حرکت زندگی ما فقط و فقط اهل بیت (ع) هستند؛ بنابراین اگر حضرت می خواستند به شکل دیگری به ویژه به صورت مستقیم و رو در رو با یزید و دستگاه بنی امیه مبارزه کنند، طبیعی بود که به هیچ وجه موفق نمی شدند و حتی ممکن بود واقعه کربلا مجددا تکرار شود اما با شیوه دعا اهل بیت (ع) را به جامعه معرفی نمودند.

از سوی دیگر  حضرت به ویژه در بعضی از دعاها  نقطه مقابل اهل بیت (ع) را (کسانی که حکومت را از اهل بیت (ع) غصب کردند و در حق آنها ظلم نمودند)، به شدیدترین وجه ممکن نفرین کرده و لعنت فرستادند البته در هیچ مورد اسمی از کسی نبردند اما کاملا مشخص شد که این نوع مبارزه منفی است که ممکن است اسمی از یزید و معاویه برده نشود ولی وقتی که طلب غضب الهی بر کسانی  می کند که حق پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) را ضایع نمودند، مشخص می شود که منظور حضرت کیست و کجا را هدف قرار داده است.

این نوع مبارزه منفی در آن زمان مهمترین راهکاری بود که امام سجاد (ع) به کار بردند و بسیار هم موفقیت آمیز بود. یکی از دلایل موفقیت حضرت این بود که حتی خطبه هایی که امام در کوفه ،شام و بازگشت به مدینه داشتند موجب روشنگری مردم شدند. امام سجاد (ع) با کلام خود در مجلس یزید و در مقرّ حکومت اموی غوغایی ایجاد کرد و در میان اقشار مختلف مردم چنان تحوّلی به وجود آورد که یزید ترسید شورش شود و به مؤذن دستور داد اذان بگوید امّا با ادامه سخنان امام (ع) فشار افکار عمومی بر یزید اوج گرفت و او مجبور شد بر خلاف مواضع قاطع قبلی، خود را تبرئه کند و مسئولیت فاجعه کربلا را به گردن ابن زیاد اندازد. همه اینها نشان می دهد که اقدامات امام سجاد (ع) به خصوص در دعاها و به ویژه تاکید بر صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و آلش در ابتدا و انتهای دعا موجب ایجاد روشنگری هایی می شود که عده ای را از کرده خود پشیمان می کند. به طوری که حتی بعضی از قیام ها ( قیام توابین و قیام مختار) در اثر روشنگری امام سجاد (ع) و قاطعیت مخالفت با ظلم و ستمی که در قالب دعا القا شد به وجود آمد.

در خصوص مضمون دعای امام سجاد (ع) در نماز عید فطر توضیح دهید؟

به فرازهای بعضی از دعاهایی که از یک طرف معرفی اهل بیت (ع) و پیامبر اکرم (ص) و از سوی دیگر مخالفت با بنی امیه و دشمنان است را اشاره می کنیم ، به عنوان نمونه در دعای «عید فطر» امام سجاد (ع) تاکید می کنند که خدایا این مقام،کدام مقام؟ منظور خلافت و رهبری امامت اسلامی است که اقامه نماز از شئون رهبری  می باشد،چون «نماز عید» از شئون حکومت اسلامی است. یعنی حکومت است که باید نماز عید را برپا کند. طبیعتا امام و همه آداب این نماز باید از ناحیه حکومت تعیین شود؛ اینجا امام می فرماید: خدایا این مقام خلافت و رهبری که اقامه نماز عید از شئون رهبری و خلافت است، مخصوص جانشینان و برگزیدگان تو هستند. این پایگاه ها از آن امنای توست و آنها را در رتبه والایی قرار دادی اما ستمگران آن را به زور غصب و تصاحب نمودند.

اینجا فقط بنی امیه و یزید است که این موقعیت را غصب کردند و تا آنجا که برگزیدگان و خلفای برگزیدگان تو (امام سجاد (ع)، امام حسین (ع) و خود ائمه) مغلوب شدند در حالی که می بینی احکام تو تغییر کرده اند. چرا تغییر کرده؟ چون حاکم فرد دیگری است، کتاب تو (قرآن) از صحنه عمل دور افتاده و مردم از قرآن فاصله گرفته اند. چون حاکمیت در دست طاغوت است. فرامین و واجبات دستخوش تحریف شدند. سنت پیامبر(ص) متروک شده. در واقع امام سجاد (ع) تمام معایب جامعه را در قالب دعا بر می شمارند و همه اینها را معلول غصب جانشینی رسول خدا (ص) به دست بنی امیه و یزید قلمداد می کنند.

بنابراین چه مبارزه ای از این موثرتر که امام فقط دست به شمشیر نمی برند. امام سجاد (ع) تمام معایب دستگاه های خلافت و مشکلات جامعه را در قالب دعا بیان می کنند و آن کسی که به نوعی سزاوار داشتن این جایگاه (اهل بیت) است را معرفی می کنند. امام در جای دیگر خصوصیات پیامبر اکرم (ص) و اهل بیتش را بر می شمارند، تو آنها را برگزیدی، تو آنها را خزانه دار زمین خود قرار دادی و تو آنها را نگهبان دین و جانشینان خود در زمین قرار دادی، تو آنها را حجت های خود بر بندگان خود قرار دادی. ملاحظه فرمایید: یک سری از مقاماتی جز برای پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) که اصلا قابل تصور نیست و فقط مخصوص آنهاست را بیان می کنند و از آن سو باز بر ظلم و ستمی که در حق آنها روا شده، اشاره می کنند.

راهی که حضرت برای مبارزه با یزید و بنی امیه در پیش گرفتند، راه دعا و انتشار دعاهای متعدد در زمینه های مختلف بود. البته حضرت در زمینه های مختلف مانند دعا برای والدین و دعا برای امنای دین در صحیفه سجادیه نیز اشاره نمودند؛ بنابراین حوادثی که در چند سال بعد از حادثه کربلا رخ می دهد، نشان دهنده این است که امام سجاد (ع) به درستی بهترین راه را انتخاب کردند. برای اینکه اول خودشان در معرض خطر شهادت قرار نگیرند؛ ثانیا مردم کاملا با هدفی که حضرت داشتند، آشنا شوند و مظلومیت اهل بیت (ع) مشخص شود.