مسجد «کبود»؛ مسجدی با معرق های لاجوردی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، مسجد «کبود» یا «گؤی مسجید» یکی از شگفتی های تاریخی شهر تبریز است که به دلیل کاشیکاری های معرق لاجوردی آن به فیروزه اسلام شهرت دارد؛ این مسجد که بنای آن آجری است از بناهای تاریخی و ومذهبی باقیمانده از دوران قراقویونلو است که  در سال 870 قمری ساخته شده است.

بنای اصلی مسجد دارای گنبد اصلی و گنبد جنوبی است که بر روی صحن بزرگ و صحن جنوبی کوچک‌تر واقع شده‌اند. بنا دارای هفت گنبد کوچکتر است که سقف شبستان‌های شرقی و غربی و ورودی مسجد را پوشانده‌اند.

در ساختمان گنبدهای مسجد کبود از هیچ سازه‌ای استفاده نشده‌است. همچنین این بنای  دارای صحن وسیعی بوده که در آن مجموعه ای از ساختمان ها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه، کتابخانه و ... ساخته شده بود که متاسفانه آثاری از آنها به جا نمانده است.

اما آنچه باعث شهرت  مسجد کبود با معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن به خاطر کاشی کاری معرق، تلفیق آجر و کاشی و اجرای نقوش پرکار در حد اعجاز آن  است که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده و با توجه به این عظمت و زیبایی لقب فیروزه اسلام یافته است. در متن کتیبه برجسته سر درب باشکوه و پر نقش و نگار آن عمارت مظفریه و نیز نام نعمت الله بن محمد البواب خطاط و احتمالا طرح نقوش که از هنرمندان شبستان بزرگ را از سه طرف رواق ها در بر گرفته و بر بالای آن گنبد دوپوشی به قطر تقریبی 17 متر قرار گرفته است.

شبستان کوچک که در حکم مکانی خصوصی و مقبره سلطنتی در نظر گرفته شده بود در سمت جنوبی بنا واقع شده بود در سمت جنوبی بنا واقع شده و با قطعات سنگ مرمر از ارده بندی شده بود که آیات قرآنی به خطر زیبای ثلث و به صورت برجسته زینت بخش قسمت فوقانی سنگ ها است. کاشی کاری آن صرفا به رنگ لاجوردی و عمدتا از قطعات شش ضلعی کار شده بود تمام سطح سقف آن زرنگار و کف شبستان ها به احتمال قوی مرمرین بوده است. نقش و نگار کاشی معرق مسجد شامل گره بندی های هندسی گل و بوته اسلیمی، خنایی و کتیبه های مختلف که مجموعا حکایت از زیبایی خارق العاده ای داشته و دارد.

آرامگاه جهانشاه و همسرش در انتهای شبستان کوچک در داخل سرداب  این بنا قرار دارد.

در زلزله سال ۱۱۸۵ شمسی تبریز آسیب فراوانی به مسجد وارد شد و در اثر این زلزله گنبدهای مسجد فرو ریخت، این مسجد بیش  از دو قرن به صورت مخروبه‌ای در گوشه‌ای از شهر باقی مانده بود تا اینکه با همیاری گروهی از هنرمندان، مقدمات بازسازی آن فراهم شد. در این مرمت، آن قسمتی که همواره هدف اصلی و اساسی مرمت است زیر کاری و سفیدکاری شد طرح‌ها و کتیبه‌ها و نقش و نگارها نیز بازآفرینی شدند و بر روی دیوار جای گرفتند. اطراف خطوط بعد از شیار زنی رنگ آمیزی شد و در انتنها با لایه پارالویید ثابت شد. از سال ۱۳۷۶مرمت نقش و نگارها و از سال ۱۳۷۷ مرمت کتیبه‌ها آغاز شده‌است. در شبستان اصلی نیز چهارپایه کتیبه‌های هفت پایه تکمیل و دوباره نویسی شد. حالا طرح‌های گره بندی اضلاع طرح‌های لچک و ترنج چهارگوشه شبستان و کتیبه‌های فوقانی لچک و ترنج مراحل نهایی مرمت را می‌گذرانند. کاشی‌های شش گوشه لانه زنبوری به کار رفته در شبستان کوچک نیز به صورت نقاشی مرمت شده‌اند مابقی کار به صورت کادربندی انجام می‌شود.

خرابه‌های مسجد برای بیش از ۱۵۰ سال بدون تعمیر باقی ماند تا آنکه با سال ۱۳۱۸ تعمیرات و دوباره‌سازی مسجد به منظور حفاظت و بازسازی بخش‌های باقی‌مانده شامل طاق‌ها و پایه‌ها آغاز شد. در ۱۳۵۵ کارهای ساختمانی آن به اتمام رسید بازسازی گنبد اصلی و گنبد کوچک با طرح و استادکاری استاد محمدرضا معماران بنام انجام شد. بازسازی کاشیکاری داخلی و خارجی همچنان ادامه دارد.