«تواضع و فروتنی» مخزن نیکی ها

خبرگزاری شبستان-استان خراسان جنوبی؛ زینب روحانی مقدم- سوم اسفند ماه مصادف 22 فوریه به نام روز جهانی فروتنی نامیده شده که یکی از فضائل اخلاقی محسوب می شود.

فروتنی و تواضع یکی از صفات خوبی است که هر کدام از ما باید داشته باشیم؛ فروتنی در مقابل دیگران باعث می شود که هم ارزش ما پیش بقیه بیشتر شود و هم خودمان پیشرفت کنیم. البته فروتنی با چاپلوسی فرق دارد خیلی ها هستند که فقط در حرف زدن ادای آدم های فروتن را در می آورند، ولی این فروتنی در رفتارشان اصلا پیدا نیست!

فروتنی، دژ مستحکم و نفوذناپذیری است که شیطان را یارای نفوذ در آن نیست و تاج افتخاری است که بندگان مخلص خدا به سر می نهند؛ مؤمنان پاک نهاد و عباد الرّحمن، طریق بندگی را در فروتنی می بینند.

*معنی تواضع و اقسام آن

تواضع در اصل از واژه وضع که به معنی فرونهادن است گرفته شده و مفهوم آن از نظر اخلاقی این است که انسان باید خود را در برابر خدا و خلق خدا پایین تر از موقعیت خود قرار دهد، فروتنی و فرو روحی کند.

ضد و در مقابل تواضع و فروتنی بحث تکبر و بزرگ نمایی و فخرفروشی قرار دارد که از صفات رذیله و مایه و پایه انحرافات فکری و عملی بسیار زشت است البته باید توجه داشت که تواضع به معنی خواری و ذلیل نشان دادن خود نیست که ضد ارزش و مورد نکوهش است.

از نشانه های تواضع این است که انسان در برابر مردم، خوشرو و خوش برخورد است و هنگام معاشرت و جدا شدن از آن ها، با روی باز و دل پذیر روبه رو یا جدا می شود و جداییش محبت آمیز است نه از روی بی اعتنایی که موجب کینه و کدورت شده و از نشانه های خصلت زشت تکبر، خود شیفتگی است.

تواضع یک حالت خشوع و خضوع معقول درونی است که نشانه های آن در رفتار و کردار و گفتار آشکار می شود و گاهی ممکن است انسان از نظر روحی به مرحله این حالت نرسد ولی بتواند در عمل، خود را براساس موازین تواضع، هماهنگ سازد و چنین کسی عملا متواضع و فروتن است.

*احادیث و روایات درباره تواضع و فروتنی

در قرآن و حدیث و متون اخلاقی و عرفانی بر فروتنی تأکید شده است و این واژه در اخلاق دینی مسلمانان جایگاهی ویژه دارد که آن را از حد صرف فضیلتی ممدوح فرا‌تر می‌برد؛ متون دینی سرشار از نمونه‌های اخلاقی تواضع است و بسیاری از بزرگان دین، به این صفت ستوده شده‌اند.

خداوند در قرآن کریم وقتی که صفات نیکوی مؤمنان را برشمارد اوّلین صفت را همین تواضع می‌داند و در سوره مائه آیه 54 آمده است که: «أَذِلَّهٍ عَلَى المُؤمِنینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الکافِرینَ؛ بندگان خوب خدا نسبت به مؤمنان فروتن و نسبت به کافران عزّتمند هستند.»

پیامبر گرامی اسلام (ص) که بزرگ ترین و بی نظیرترین انسان ها، و خلایق کل هستی است در مورد فروتنی فرمودند: «بالاترین مردم از جهت مقام بندگی، کسانی هستند که با وجود رفعت شأن و مقام، فروتن و متواضع باشند؛ اِنّ أفضَل النّاسِ عبداً من تواضَعَ عَنْ رفعَهٍ.»

گفتگوی خبرنگار شبستان با حجت الاسلام «علیرضا زارعی»، کارشناس مذهبی و امام جمعه بشرویه در خصوص فروتنی و تواضع این فضیلت اخلاقی را در زیر می‌خوانید؛

۱-منظور از فروتنی چیست؟ و در دین مبین اسلام چه جایگاهی دارد؟ تواضع، کشتزاری است که در آن گل های زیبا و معطّر برادری، صفا، مهر و محبت می روید و پدید آورنده عظمت، قدرت و کرامت انسانی است و نخل وجود آدمی را از طوفان نفس امّاره و تندباد غرور و تکبر، مصون می دارد.

فروتنی و تواضع یکی از فضائل اخلاقی که مورد تاکید دین اسلام و ائمه معصومین علیهم السلام است و تواضع و فروتنی، مخزن نیکی ها است و می تواند نقش کلیدی نسبت به ارزش ها داشته باشد و مادر فضایل شود.

در مقابل این فضیلت حسنه و نیک، تکبر و منیت قرار دارد که در آموزه های دین از رذائل اخلاقی شمرده شده است و یکی از نصیحت های حکیمانه و پر ارزش لقمان حکیم به فرزندش مسئله تواضع و فروتنی است و می فرماید که «لا تصعر خدک للناس؛ فرزندم با بی اعتنایی از مردم رویگردان نباش یعنی در برابر مردم متواضع و فروتن باش».

۲-آثار فروتنی بر زندگی فردی و اجتماعی چیست؟ ممکن است بعضی افراد خیال کنند اگر خود را کوچک کنند در نزد مردم نیز کوچک و خوار می شوند، در حالی که بر عکس است؛ تواضع بر خلاف تصور متکبران، نه تنها سبب کوچک شدن انسان نمی شود، بلکه بر قدر و منزلت او نیز می افزاید.

در آموزه های دینی ما آثار و برکاتی در زندگی فردی و اجتماعی مسئله فروتنی و تواضع دارد اگر بخواهیم برکات اجتماعی و فردی آن را بشماریم می توان به نشر فضائل ارزش ها در جامعه، توجه به شرافت و کرامت انسانی، مسئله دوستی و توجه به آداب و معاشرت اسلامی اشاره کرد.

رسیدن به آرامش، محبوبیت و تکثر نعمت ها از آثار فردی این صفت حسنه است و آراستگی به زیور تواضع، زمینه بهره مندی هر چه بیشتر از تجربیات دیگران را در جهت رفع نقایص فراهم می کند اما آنان که با پندارهای موهوم، خود را برتر از دیگران می دانند، از شنیدن هر مطلبی، به جز مدح و تملّق، سر باز می زنند.

بسیاری از نزاع ها و کشمکش ها، ناشی از تکبر است و با تواضع زمینه درگیری از بین می رود به همین دلیل است که امام علی (ع) تواضع را دژی تسخیرناپذیر در برابر ابلیس دانسته است.

۳-چه فرقی میان فروتنی و ذلّت و خواری وجود دارد؟ یکی از آسیب هایی که در مورد فروتنی و تواضع ممکن است اتفاق بیفتد برداشت‌های متفاوت از معنای این صفت حسنه است. بعضاً به درستی معنا نمی شود و یا معنی این صفت حسنه تحریف می شود مثلاً تواضع و فروتنی اگر به درستی معرفی نشود یا اگر در آن افراط و تفریط شکل بگیرد ممکن است این فروتنی تبدیل به تملق و چاپلوسی شود که از رذائل اخلاقی است.

در روایات ائمه معصومین در چند جا فرمودند که فروتنی خوب و نیک نیست مثلاً در میدان جنگ در مقابل دشمن فروتنی جایگاهی ندارد یا فروتنی زن در مقابل مرد نامحرم یا تواضع و فروتنی انسان نیازمند در مقابل انسان سرمایه دار که منجر به ذلت و خواری و شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید که «کسی که نزد ثروتمندی بیاید و در برابر او به خاطر به دست آوردن آن چه در اختیار او است فروتنی کند دو سوم دینش از بین می رود».

متأسفانه واژه تواضع همچون بسیاری از مفاهیم اخلاقی، از تفسیرهای انحرافی مصون نمانده است تا جایی که بعضی آن را به ذلت و سکوت در برابر ظلم معنا کرده اند در حالی که از نظر اسلام، تواضعِ ذلت آمیز و خود را بی مقدار انگاشتن، نکوهیده است.

تملّق که نوعی اظهار کوچکی ذلت آمیز است را نمی توان با تواضع یکی دانست و اگر اظهار کوچکی به این حد برسد که آدمی به طمع نان و آب و نام و مقام و یا آرزوهای نفسانی دیگر، دست به گفتار و رفتاری بزند که شائبه تملّق و مدح صاحبان زر و زور داشته باشد، بدون شک از نظر اسلام، مردود و ناپسند است.

۴-فروتنی و تواضع در برابر چه کسانى رواست؟ فروتنی گاهی در مقابل خداوند تبارک و تعالی است که بسیار نیک و پسندیده شمرده می شود و مورد سفارش است و این نوع فروتنی و تواضع در برابر حق و در برابر قانون و احکام الهی و دستورات پیامبران و ائمه اطهار (ع) نیز شامل می شود.

شُکر نعمت ها و عبودیت و بندگی، نوعی تواضع در برابر خداست و در داریم که حق خدا بر بندگانش آن است که چون نعمتی به آنان روی آورد، آن را پاس دارند و با شکرگزاری، در برابر خداوند تواضع کنند. بدانید که کسی که در برابر خدا متواضع است، زندگی ساده و بی پیرایه ای در حد دیگر افراد جامعه دارد چرا که تجمل گرایی متاسفانه باعث ایجاد تکبر در انسان می شود.

یک نوع تواضع هم در معاشرت با مردم از جمله معاشرت با پدر و مادر، معلم، استاد بزرگتر، عالمان و بزرگان دین وجود دارد که اگر در راستای کسب رضایت الهی باشد این نوع فروتنی بسیار نیک و پسندیده است.

یک مصداق و الگو برای این موضوع را شاید بتوانیم حاج قاسم سلیمانی عزیز را معرفی کنیم که با افراد واقشار مختلف در سیره عملی خود بسیار فروتن و متواضع بود و خدا هم او را عزیز وبزرگ کرد.

۵-برای رسیدن به فروتنی و تواضع چه باید کرد؟ برای رسیدن به تواضع و فروتنی چند تا راهکار وجود دارد که یکی از مهم ترین راهکارها بحث پرهیز از خودنمایی و از خود راضی بودن و خودبینی است. از جمله دیگر راهکارها می توان به تعریف نکردن از خویش، مقدم داشتن و تکریم دیگران و توجه به دستورات دین و ائمه معصومین(ع) در باب معاشرت با دیگران برای رسیدن به تواضع و فروتنی اشاره کرد.

اگر انسان نسبت به ضعف ها و کاستی ها و ناتوانی های خود آگاه باشد هیچ گاه در برابر خدا و مردم تکبر نمی ورزد و یادآوری نیازمندی ها و قدرت پروردگار، راهی برای آراسته شدن به زیور فروتنی است.

گاهی انسان به دلیل تکبر، کارهای جزیی و پیش پا افتاده را پایین تر از شأن خود می پندارد و در تکاپوی کاری می رود که قدر و منزلت او را در نزد مردم بیشتر کند؛ مثلاً در پایین مجلس نمی نشیند یا با شاگردان و خدمت کاران و کارگران خود، هم سخن نمی شود و یا از تدریس درس های ابتدایی و مقدماتی، امتناع می ورزد؛ این افراد بدون آن که خود متوجه باشند در آتش تکبر می سوزند و ملزم ساختن نفس بر انجام همان کارهای پیش پا افتاده که با طبع او سازگار نیست، می تواند تکبر وی را درمان و فروتنی اش را تقویت کند.

کسی که اقتدار خداوند متعال را ببیند قطعا خود را ناچیز و ناتوان می یابد و در این خصوص امام علی (ع) می فرماید که «آن که عظمت خدا را بشناسد، شایسته نیست بزرگی ورزد و تکبر کند. ارج مندیِ کسانی که به عظمت خداوند معرفت دارند در این است که در برابر او تواضع کنند».