خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛زهرا مهرور- امروز پنجم شعبان المعظم سالروز میلاد امام علی بن الحسین علیه السلام است. ابوالحسن و ابومحمد از کنیه های مشهور امام سجاد(ع) است و القاب مشهوره آن حضرت: زين العابدين و سيدالساجدين و العابدين و زكى و امين و سجّاد و ذوالثّفنات و نقـش نگين آن جناب به روايت حضرت صادق(ع) «اَلْحَمْدُللّهِ الْعَلِىّ» بوده و به روايت امام محمد باقر(ع) «اَلْعِزَّةُ لِلِّه » و به روايت حضرت ابوالحسن موسى کاظم(ع)، «خَزِىَ وَ شَقِىَّ قاتِلُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلىِ(عليه السلام)» بوده است.
امام زین‌العابدین(ع) چهارمین امام شیعیان است. ایشان دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی (ع) و پدر خود حسین بن علی (ع) سپری کرد. در کربلا حاضر شد، اما به دلیل بیماری نتوانست در جنگ شرکت کند. پس از آن قریب 34 سال (تا سال ۹4 قمری) رهبری شیعیان را بر عهده داشت. این دوره، دوره ای سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند. آن حضرت از راه های گوناگون توانست شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را برای فرزندش امام باقر (ع) باز کند. از مهم ترین یادگارهای امام سجاد (ع) دعاهای آن حضرت است که مشحون از مفاهیم عالی اخلاقی و عبادی و سیاسی است. مجموعه این دعاها به صورت کتاب بسیار نفیسی به نام «صحیفه کامله سجادیه» درآمده است. و رساله ای هم از آن حضرت به جا مانده که به نام «رساله حقوق» معروف است.
دوران كودكی را در مدينه سپری كردند و مدت دو سال از امامت جدش، اميرمؤمنان(ع) و ۱۰ سال از امامت عمويش، امام حسن مجتبی(ع) و ۱۰ سال از امامت پدر بزرگوارش، امام حسين(ع) را درك نمودند. در محرم سال 61 هجري قمري در جريان قيام امام حسين (ع)، در سرزمين كربلا حضور داشت و پس از آن فاجعه دردناك به امامت رسيدند که به مدت ۳۴ سال به طول انجامید. امام سجاد (ع) در سال ۹۴ ق. به تحریک ولید بن عبد الملک مسموم گردید و به شهادت رسید و پیکر مطهرش در کنار امام مجتبی (ع) در بقیع مدفون شد.
امام باقر(ع) در مورد علت ملقّب شدن پدر بزرگوارش به لقب (سجاد) مى فرماید: او را سجـّاد نامیدند، چون: هیچگاه نعمتى را به یاد نمى آورد مگر آن که سجده مى کرد؛ هیچ وقت آیه اى از قرآن را کـه سجده (واجب یا مستحب) داشت نمى خواند مگر آن که سجده مى کرد؛ خداوند هیچگـاه بدى و ناگوارى را از او دفع نکرد مگر آن که سجده کرد، هیچ زمان از نماز واجب فارغ نشد مگر آنکه سجده کرد، هیچگاه بین دو نفر را اصلاح نکرد مگر آن که سجده کرد، (بر اثر فزونى ایـن سجده ها) آثار سـجـده در تمـامى مـواضـع سجود آن حضرت نمایان بود.
امام و حجت خدا برترین و بهترین راهنما و چراغ راه هدایت انسان‌ها و جامعه اسلامی برای رسیدن به زندگی مطلوب است، زندگی مطلوبی که خواسته و تمنای تمام بشریت در سراسر عالم است. دوران امامت امام سجاد(ع)، دورانی پراختناق بود؛ آن‌گونه که مجالی برای بیان حقیقت و تشریح آموزه‌های ناب اسلامی از سوی آن حضرت، وجود نداشت. افزون بر این، جنگ بر سر قدرت و نفوذ زبیریان در حجاز و تقابل آن ها با بنی‌امیه، امید به قیام مؤثر علیه حاکمان جبار وقت را از بین برده بود و امام سجاد(ع)، باید در چنین شرایطی، ضمن حفظ جان شیعیان و عبور دادن آن ها از این پیچ خطرناک تاریخی، زمینه را برای گسترش مفاهیم ناب اسلامی، آماده می‌کرد. راهبرد امام(ع) برای گذر از چنین دوره‌ای، دوری گزیدن از هیاهوی طالبان قدرت و پرداختن به موعظه و ارشاد امت بود. به دیگر سخن، امام سجاد(ع) برای مقابله با امویان و دیگر قدرت طلبان، شیوه جنگ نرم را برگزید؛ شیوه‌ای که برکات فراوانی در پی داشت و این برکات، در دوران امامت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیش از پیش آشکار شد.
در همین راستا با توجه به سالروز ولادت امام زین العابدین(ع) خبرنگار شبستان گفتگویی با حجت الاسلام والمسلمین «هابیل خسروی» کارشناس مذهبی و مشاور علمی مدیر حوزه علمیه خراسان جنوبی انجام داده است که در ادامه می خوانید.
۱- با توجه به هم زمانی دوران امامت امام سجاد علیه‌السلام با عصر فشار و خفقان سیاسی پس از عاشورای حسینی، ایشان چه مسیری را برای هدایت سیاسی شیعه و ایفای رسالت امامت در پیش گرفتند؟ امام سجاد علیه‌السلام در تمام زندگی خودشان همان هدف کلی و خط مشی امامان قبلی را دنبال می‌کردند و در صدد تحقق همان آرمانی بودند که پدران بزرگوارشان آن را دنبال می‌کردند. البته بدیهی است که امام سجاد علیه‌السلام با توجه به موقعیت زمانی خودشان تاکتیک‌ها و روش‌های متفاوتی را استفاده کرده‌اند. همان طور که اشاره کردید دوره امامت سجاد با دشواری فراوان آغاز شد فشار و خفقان سیاسی که پس از حادثه عاشورا در جامعه اسلامی ایجاد شد کار را بر امام سخت کرده بود؛ رعب و ترس شدیدی تمام دنیای اسلام را فراگرفته بود؛ بسیاری از شخصیت‌های بزرگ جامعه اسلامی هم سر در آخور تمنیات دنیوی کرده بودند و هم‌آوا با ستمگران و جائران زمان شده بودند، فساد اخلاقی، سیاسی و اقتصادی در جامعه رواج یافته بود. جمله‌ای از امام سجاد علیه‌السلام نقل شده که فرمودند: «ما نمی‌دانیم با مردم چه کنیم، اگر چیزهایی را که از پیغمبر صلی الله علیه و آله شنیده‌ایم، نقل کنیم، می‌خندند و اگر ساکت شویم طاقت نمی‌آوریم».
در چنین شرایطی باید دین مردم، اخلاق مردم و باورهای مردم اصلاح می‌شد، باید مردم از این غرقاب فساد خارج می‌شدند و دوباره روح اصلی دین یعنی معنویت و خداخواهی در اذهان مردم زنده می‌شد. لذا امام سجاد علیه‌السلام از قالب موعظه استفاده می‌کرد، اکثر کلمات امام سجاد علیه‌السلام بیان معارف دین در قالب موعظه است یا در قالب دعا و مناجات است چون به خاطر جوّ خفقان و اختناق موجود نمی‌توانست صریح و بی‌پرده و روشن با مردم سخن بگوید.
۲- حضرت سجاد علیه السلام در طول دوران امامت خویش چه اهدافی را دنبال می‌کردند؟ از بررسی زندگی امام سجاد علیه‌السلام استفاده می‌شود که در تمام مدت امامت خودشان سه هدف کلی را پیگیری می‌کردند؛ اول: بعد از اینکه سالهای متمادی جامعه از اندیشه ناب اسلامی دور مانده بود امام سجاد علیه‌السلام سعی می‌کرد اندیشه ناب اسلامی را که ائمه علیهم‌السلام حامل آن هستند و باید مبنای حکومت اسلامی باشد را در همان قالب‌هایی که عرض کردیم، ترویج و تبیین می‌کرد. یکی از ظرفیت‌هایی که امام سجاد علیه‌السلام بسیار از آن استفاده می‌کردند، فریضه حجّ بود که با حضور متعدد در مراسم حجّ به تبیین احکام و معارف الهی در این کنگره عظیم و جهانی می‌پرداختند.
دوم: سعی می‌کرد مردم را نسبت به حقانیت اهل بیت علیهم‌السلام آشنا کند و تلاش ایشان این بود که مقام معنوی و واقعی اهل بیت علیهم‌السلام را به مردم بشناساند و استحقاق آنها برای ولایت و امامت و خلافت را اثبات نماید و با روایات جعلی که در خلاف جهت حکومت اهل بیت علیهم‌السلام و حتی سب و لعن آنها ساخته شده بود مبارزه نماید. در این راستا امام سجاد علیه‌السلام بسیار از ذکر صلوات بر محمد و آل محمد استفاده می‌کردند، بر خلاف جریان نفاق که از راه‌های مختلف به‌دنبال کم‌رنگ کردن ذکر صلوات بودند تا بتوانند رسول خدا صلی الله علیه و آله را از خاندان مطهرش جدا کنند اما امام سجاد علیه‌السلام در مواقع و مواضع مختلف به‌ویژه در همه دعاهای خود این ذکر را بیان می‌کرد تا این توطئه آنها را خنثی نماید.
سوم: امام سجاد علیه‌السلام سعی می‌کرد تشکیلاتی منسجم برای پیروان اهل بیت علیهم‌السلام ایجاد کند تا بتوانند محور اصلی فعالیت‌های سیاسی آینده باشند؛ منزل امام علیه‌السلام کانونی تربیتی و علمی بود و قاریان و فقیهان زیادی در آنجا پرورش یافتند تا در جای‌جای جهان اسلام به تبلیغ قرآن و اسلام مبتنی بر مکتب اهل بیت علیهم‌السلام بپردازند. یکی از شیوه‌های امام در این عرصه این بود که غلامان و کنیزان متعددی را خریداری می‌کرد و به مدّت یک سال آنها را تعلیم می‌داد و در ایام خاصی مانند ماه رمضان، عید فطر، ایام حجّ یا مناسبت‌های دیگر آنها را آزاد می‌کرد تا رسالت خودشان برای ترویج مکتب اهل بیت علیهم‌السلام را انجام دهند.
۳- جهاد تبیین امام سجاد علیه‌السلام در خنثی کردن تبلیغات دروغین امویان و آشکار نمودن چهره واقعی کفر و نفاق آنها برای جامعه اسلامی تا چه حد مؤثر بود؟ در پاسخ به سؤال قبل به بخشی از مجاهدت‌های امام سجاد علیه‌السلام در تبیین معارف الهی اشاره شد. هر چه زمان می‌گذشت تلاش‌ها و مجاهدت‌های امام سجاد علیه‌السلام نتیجه‌اش در جامعه آشکارتر می‌شد و می‌بینیم که در پایان عمر شریف ایشان و شروع امامت امام باقر علیه‌السلام اوضاع کاملاً متفاوت شده بود جمع زیادی از شیعیان دوباره گرد هم آمده بودند و شیعه دوباره احساس وجود و شخصیت می‌کرد.
البته برخی برخوردها و موضع‌گیری‌های شجاعانه، حکیمانه و به‌موقع آن حضرت مانند خطبه غرّای ایشان در شام، برخورد ایشان با برخی از علمای درباری، موضع‌گیری ایشان در واقعه حرّه و رفتارهایی از این دست هم در خنثی کردن تبلیغات دروغین امویان و شکستن فضای اختناق حاکم بر جامعه بی‌تأثیر نبود. امام صادق علیه‌السلام حاصل این مجاهدت‌های ایشان را اینگونه گزارش می‌فرماید که «بعد از امام حسین علیه‌السلام همه مردم مرتد شدند جز سه نفر: ابوخالد کابلی، یحیی بن ام طویل و جبیر بن مطعم، اما بعد از آن مردم مجددا ملحق شدند و تعدادشان زیاد شد». این گزارش به خوبی نشان می‌دهد که امام سجاد علیه‌السلام اهداف ذکر شده را به خوبی محقق کرده‌اند.
۴- بنابر اقوال و تصریح منابع معتبر امام سجاد علیه‌السلام در دوران حیات مبارک خود پس از واقعه کربلا، هرگز از گریه بر آن مصائب دست نکشیدند، آیا این گریه ها صرفا جنبه احساسی و عاطفی داشت یا حضرت هدفی دیگر را دنبال می کردند؟ یکی از راهبردهای اساسی که امام سجاد علیه‌السلام برای تبیین معارف الهی دنبال می‌کردند حفظ قیام و پیام عاشورا بود. تبلیغات منافقانه اموی به دنبال این بود که امام حسین علیه‌السلام را فردی متمرد از دین و حکومت اسلامی نشان دهد و با ترویج فرهنگ جبرگرایی، شهادت امام حسین علیه‌السلام را جبری قلمداد کند. امام سجاد علیه‌السلام هم در مقابل از همه ظرفیت‌ها استفاده می‌کرد تا قیام عاشورا را زنده نگهدارد و پیام اصلی قیام که تلاش برای ایجاد حاکمیت اسلام واقعی در جامعه بود را به مردم منتقل نماید.
از خطبه‌های کوبنده و غرای ایشان در کوفه و شام و مدینه گرفته تا اقدامات بیدار کننده‌ای مانند گریه بر شهیدان کربلا، سجده بر تربت امام حسین علیه‌السلام برای همین هدف انجام می‌شد. امام سجاد علیه‌السلام بسیار توصیه و تأکید بر زیارت امام حسین علیه‌السلام داشتند و هر زمان که آب می‌نوشیدند با ذکر صلوات یاد شهیدان کربلا را زنده می‌کردند، پیوسته انگشتری پدر بزرگوارشان را در دست داشتند، در مقاطع مختلف با گریه بر امام حسین علیه‌السلام سعی داشتند عاشورا را در میان امت زنده کنند و روح جهاد و شهادت‌طلبی را پویا نگه دارند.
۵- سیره اجتماعی آن حضرت در عصر پراختناق اموی، شاید کمتر مورد توجه دوستداران اهل‌بیت علیهم‌السلام قرار گرفته است. به اعتقاد شما، اگر قرار باشد این فراز مهم را در سیره امام زین‌العابدین علیه‌السلام بررسی کنیم، باید به چه نکاتی توجه داشته باشیم؟ به نظر می‌رسد در عرصه اجتماعی فعالیت اصلی امام سجاد علیه‌السلام بر احیای کرامت مردم بود که فعالیت‌های شاخص ایشان را در سه مقوله می‌توان تقسیم‌بندی کرد. اول: تلاش ایشان برای تعلیم و تربیت عمومی است که در پاسخ به سؤالات قبل هم به آن اشاره کردیم، تلاش ایشان برای آموزش و تعلیم معارف الهی، آموزش و تکریم بردگان و آزاد کردن آنها و رفتارهایی از این قبیل هم بر رفتارهای جاهلانه و متعصبانه برخی افراد خط بطلان می‌کشید و هم بر تعداد ارادتمندان و شاگردان ایشان می‌افزود این استمرار همان سیره امام حسین علیه‌السلام است که در زیارت اربعین می‌خوانیم: «بَذَلَ مُهجَتَهُ فيكَ لِيَستَنقِذَ عِبادَكَ مِنَ الجَهالَةِ وحَيرَةِ الضَّلالَةِ؛ امام حسین علیه‌السلام برای نجات بندگان خدا از جهالت و حیرت ظلالت، خون خود را بذل کرد».
دوم: تلاش امام علیه‌السلام در مبارزه با تعصبات قومی بود که بنی‌امیه ترویج می‌کردند؛ آنها سعی می‌کردند عرب را بر غیرعرب برتری دهند اما در مقابل امام سجاد علیه‌السلام سعی می‌کرد در چنین فضای اجتماعی، با اکرام و احترام مسلمانان غیرعرب، به‌ویژه غلامان و کنیزان این فضای مسموم را بشکند و فرهنگ قرآنی را احیا نماید.
سوم: امام سجاد علیه‌السلام پیوسته با فقر مبارزه می‌کرد و به روش‌های مختلف به افراد محروم جامعه کمک می‌کرد. ایشان شب‌ها انبان پر از غذا یا کیسه‌های دینار را بر دوش می‌کشید و میان نیازمندان تقسیم می‌کرد، دیون بدهکاران را پرداخت می‌کرد، خانواده‌های بی‌پناه و تهیدست را کفالت می‌کرد، صدقه دادن لباس در پایان هر فصل نیز از کارهای ایشان بود. هم‌چنین به سنت پدران ارجمندشان از راه وقف هم نیازهای اجتماعی مردم را تأمین می‌کرد.
نکته پایانی
دوران امامت امام سجاد(ع)، از منظر حوادث تاریخی و سیره آن‌حضرت در عرصه‌های گوناگون، دوره‌ای کمتر شناخته شده و نیازمند به بررسی و تحلیل است. برداشت‌های بعضاً اشتباهی که درباره اقدامات آن‌حضرت می‌شود، در کنار اخبار جعلی‌ای که دشمنان اهل‌بیت(ع) برای ضربه زدن به جایگاه اجتماعی امام(ع) انتشار می‌دادند و متأسفانه برخی از آنها، از طریق متون نه چندان مستند به جامعه شیعه نیز رسوخ پیدا کرده‌است، ضرورت پرداختن به دوره امامت امام چهارم(ع) را، به ویژه با رویکرد تحلیلی، چند برابر می‌کند.
نظر شما