خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ زهرا مهرور- بافت‌های تاریخی استان خراسان جنوبی تحت تاثیر شرایط اقلیمی منطقه شکل گرفته‌اند و شامل محلات، مرکز محلات و ابنیه تاریخی است از جمله بافت‌های تاریخی زیبا و دلنشین این استان بافت تاریخی شهر بیرجند است. این بافت تاریخی به لحاظ دارا بودن آثار متعدد تاریخی همواره از جایگاه ممتازی برخوردار بوده که در این میان خانه‌های تاریخی عصر قاجار به لحاظ بهره‌مندی از سبک‌های ویژه معماری ایرانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند.
درونگرایی در معماری و وجود تزئینات اجری و گچبری با طرح‌های متنوع و همچنین سردر منحصر به‌فرد خصیصه اصلی خانه‌های مسکونی عصر قاجار در بافت تاریخی بیرجند است که اهمیت و جلوه آنها را دوچندان کرده است. آری باید زیر باران بهاری و در این کوچه‌های تنگ و باریک کاهگلی قدم بزنی تا حس ساکنان آنان را درک کنی و بدانی که چرا می‌گویند از این کوچه‌ها بوی بهشت می‌آید.
راه رفتن در بافت قدیمی شهرهای کویری مانند قدم زدن در کوچه پس‌کوچه هزار توی تاریخ است. کوچه‌های باریک و پیچ در پیچ، خانه‌های گنبدی با دیوارهای بلند خشت و گلی و آجری، درهای چوبی رنگ و رو رفته و هر کدام با معماری خاص و منحصر به‌فرد قصه‌ای است تکرارنشدنی که فقط در قاب خاطره پدران و مادران این سرزمین به یادگار مانده است.
دالان‌ها و کوچه‌های آشتی‌کنان
زمانی که قدم در کوچه‌های قدیمی شهر می‌گذاریم، خانه‌ها و بناهایی را می‌بینیم که خشت‌خشت آن حکایت از گذشته‌ای پر فراز و نشیب دارد؛ خانه‌ها و بناهایی که عمرشان زیاد است. معماری بافت قدیمی شهری گره خورده با بن‌بست‌ها و دالان‌ها و کوچه‌های آشتی‌کنان، کوچه‌های تنگ و باریک با قدمتی زیاد، کوچه‌هایی که در ذهن ساکنان قدیمی‌اش یادآور آشتی است. زمانی که ۲ نفر که بر اثر کدورت پیش‌آمده با هم قهر بودند در گذر از این کوچه‌ها به علت تنگی و باریکی کوچه مجبور بودند به هم سلام دهند و همین مقدمه‌ای بود برای آشتی. خانه‌هایی که چندین نسل در آن زندگی کرده و اکنون نیز پذیرای مسافران و گردشگران هستند.
از ۳۳ خانه تاریخی شهر بیرجند دیار علم و ایمان برخی از این خانه‌های تاریخی تبدیل به موزه شده و در تمام ایام سال برای بازدید فراهم است. مدرسه زیبای شوکتیه، ساختمان پست قدیمی، خانه هادوی، خانه پردلی یا موزه منسوجات سنتی، خانه فروتنی یا موزه عروسک‌ها، خانه اعتمادی‌نیا یا بازارچه صنایع دستی همه در بافت تاریخی شهر بیرجند است.
در این سالها سنگفرش کردن بافت تاریخی بیرجند با مشارکت ادارات و نهادهای مختلفی چون میراث فرهنگی، شهرداری، اداره برق، راه و شهرسازی و… صورت گرفته است. این بناهای تاریخی به صورت مشارکتی با خود صاحبان خانه و یا اشخاص حقوقی صاحب ملک هر ساله مرمت و بازسازی می شوند.
خانه تاریخی آراسته، اژدری، بی‌بی مردای، دلاکه، خواصی، هادوی، صفاریان، فاطمی، کریم‌زاده، لاله، گل‌آوی و موقوفه غلامرضا حسین جعفر، شریف، ابراهیم گل محمد بجد، نورایی، رای‌فر، کوزه‌گران از دیگر خانه‌های تاریخی این شهر است. خانه‌هایی که نماد معماری اصیل ایرانی هستند و با تأمل در آن می‌توان به قدمت هنر در دیار خاوران نیز پی برد.
خانه فروتنی با عروسک‌های زیبای سنتی
خانه فروتنی مربوطه به اواخر دوران قاجار است که گذشت زمان موجب خرابی بخش‌هایی از این خانه زیبای تاریخی شد اما در سال ۱۳۸۰ که این بنا در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت، مرمت این خانه نیز آغاز گشت. این خانه تاریخی در یکی از خیابان‌های جالب بیرجند به نام محله چهار درخت واقع شده است. برای بازدید از این خانه باید به خیابان منتظری بروید و وارد کوچه شهید کرمانی شوید. پیدا کردن این خانه کار سختی نیست. چرا که در تمام قسمت‌های محله تابلو موزه عروسک به چشم می‌خورد.
این خانه زیبای قدیمی امروز تبدیل به موزه عروسک‌ها شده و عروسک‌های محلی و قدیمی این منطقه که هر کدام قصه‌ای برای گفتن دارند، در این موزه به نمایش گذاشته می‌شوند. این عروسک‌ها به دست زنان محلی و روستایی ساخته شده‌اند و هدف از افتتاح این موزه، حمایت از زنان روستایی و کمک به معیشت آنان بوده که تا امروز نیز تا حدود زیادی به هدف خود رسیده است. بازدیدکنندگان ضمن تماشای عروسک‌های مختلف کشورمان و آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم مردم محلی منطقه، می‌توانند از تماشای معماری زیبای این خانه لذت ببرند. همچنین می‌توانند با نحوه عروسک‌سازی زنان بومی منطقه آشنا شوند و سوغاتی ارزشمند از این مکان برای خود تهیه کنند.
یکی از عروسک‌های معروف بیرجند که در این موزه به نمایش گذاشته شده است، مربوط به روستای تاجمیر است. نام این عروسک دوتوک است. جالب است بدانید که عروسک‌های دوتوک را با مواد قابل بازیافتی که از طبیعت به دست آورده‌اند می‌سازند. مواد اولیه‌ای همچون چوب، پارچه‌های محلی، موی بز و حتی گیاهان معطر دارویی کالبد این عروسک‌ها را تشکیل می‌دهند. هر کدام از عروسک‌های دوتوک روایتگر یک داستان هستند، که به سینه آنها سنجاق می‌شود. نام دوتوک را روی این عروسک‌ها گذاشته‌اند، چون جامعه محلی این منطقه به عروسک، دوتوک می‌گویند.
معماری این خانه مانند تمامی خانه‌های کویری است. این خانه منطبق با شرایط اقلیمی منطقه‌ای که در آن واقع شده، حداکثر استفاده از مزیت‌های طبیعی مانند باد، نور و آب را ممکن ساخته است. خانه فروتنی نیز مانند تمامی خانه‌های این منطقه دارای معماری درونگرا است. این خانه دارای دو طبقه می‌باشد. مهمان خانه در طبقه بالا قرار دارد که دو اتاق به آن اختصاص داده شده است. چیدمان این دو اتاق به سبک مهمان خانه‌های سنتی بیرجند صورت گرفته است. اتاق‌هایی مفروش که دور تا دور آن بالش چیده شده است.
آجرکاری یکی از تزئینات اصلی این خانه به شمار می‌رود که از نوع آجرهای ختایی و نظامی هستند که در بنا به کار رفته‌اند. آجرهای ختایی و نظامی نوعی از آجرهای کهن و سنتی در معماری ایران به حساب می‌آیند. سر در ورودی دارای تزئینات بسیار چشمگیری می‌باشد. تمامی پنجره‌های خانه به صورت فرورفتگی در دیوار و در قاب طاق‌ها قرار گرفته‌اند. این سبک از معماری در این منطقه به وفور دیده می‌شود. چرا که طاق‌ها اجازه عبور نور خورشید به صورت مستقیم را به داخل خانه نمی‌دهند.
سقف خانه فروتنی نیز به صورت گنبد دو پوسته طراحی گشته است. گنبدهای دو پوسته در معماری بناها به تهویه هوا و تبادل حرارت کمک شایانی می‌نماید. در واقع این گنبدهای دو پوسته در خنک نگه داشتن هوای خانه در فصل تابستان موثر بوده‌اند. ضمن اینکه این سقف ها در برابر وزش بادهای شدید و طوفان های شن نیز مقاومت خوبی دارند.
خانه هادوی، یادآور بزرگ‌مردی از جنس علم و دیانت
یکی دیگر از خانه‌های زیبای قدیمی و تاریخی در شهرستان بیرجند، خانه مرحوم آیت الله هادوی است که مربوط به دوره قاجار است و در نزدیکی مدرسه شوکتیه بیرجند و در کوچه پست خانه قدیم قرارگرفته است. خانه آیت‌الله هادوی که روزی ملجأ رسیدگی به امور شرعی مردم و برگزاری مراسم روضه‌خوانی و تعزیه بوده، اکنون به بنایی تاریخی و گردشگری تبدیل شده است و یادآور بزرگ مردی از جنس علم و تقوا است.
آیت‌الله شیخ محمدهادی هادوی، از مجتهدان و عالمان خراسان‌جنوبی است. ایشان علاوه بر رسیدگی به مسائل شرعی، مورد وثوق مردم و همواره گوشی شنوا برای دردهای آنها بوده است. وی در راه‌اندازی مدرسه شوکتیه بیرجند که مفاخر بسیاری در آن علم آموخته‌اند، نقش بسیاری برجسته‌ای داشت و این امر باعث تداوم علم‌آموزی در خطه خراسان شد.
البته این خانه که در بافت تاریخی بیرجند واقع شده، هنوز هم ملجأ گردشگری مذهبی و همچنین برگزاری تعزیه و مراسم مذهبی است. گفتنی است این اثر در تاریخ پنجم آذر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۵۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
زیبایی معماری ایرانی در خانه پردلی
خانه تاریخی پردلی بیرجند یکی از آثار قدیمی و نمونه بارز و چشمگیر بناهای سنتی مسکونی در مناطق نیمه کویری با ویژگی درونگرایی است که مشخصه معماری اصیل ایرانی به ویژه در مناطق گرم و خشک است. ستون‌های خانه پردلی نشان دهنده مرحله گذر از معماری اصیل ایرانی است و اولین عنصر معماری این ساختمان، سر در ورودی است که دارای تزئینات آجرکاری است.
خانه پردلی در داخل بافت متمرکز ارگانیک شهر بیرجند و حاشیه کوچه قدیمی خواجه‌ها، جنب مسجد خضرعلی واقع شده است. منزل پردلی یادگار دوران قاجاریه به عنوان یک خانه تک هسته‌ای به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی خاصی ساخته شده، طوری‌که اجزاء و عناصر بکار رفته در آن نمایانگر این خصوصیات ویژه است و منازلی با چنین ویژگی‌هایی به مراتب در سطح شهر کمتر از منازل مردم عادی یافت می‌شده و بستگی به قدرت مالی افراد و طبقات اجتماعی خاص داشته است.
وجود پیش ایوان سرتاسری و ستون‌های روی آن برگرفته از معماری آذری است که مبدا آن کشور روسیه بوده است و اصول معماری بکار رفته در این بنا نشانگر تلفیق معماری اسلامی و معماری بیگانه است. فضای ورودی این بنا را سردری تشکیل می‌دهد که با نقوش آجری برجسته ظریفی به روش هندسی تزئین شده است همچنین سقف این سردر بصورت قوس تیز کار شده است.
پس از عبور از درگاه فضائی به شکل مربع قرار دارد که سقف آن بصورت گنبد عرقچین است که پوشش مزبور از زیر سقف آن با رنگ‌های مختلف که در مرکز آن تبدیل به شتاره می‌شود آذین شده است. این مکان هشتی منزل محسوب شده و راه پله‌ای نیز در آن وجود دارد که فضای اتصال به پشت بام است بعد از هشتی دالان واقع شده است که راه ورود به میانسرا از طریق همین عنصر انجام می‌شود کف میانسرا پائین‌تر از کف دالان وهشتی قرار گرفته و معماری آن شامل اتاق‌های اطراف، نمای ستون‌ها و آب نمای آن است.
قسمت اصلی صحن مربوط به ستون‌هایی می‌شود که از زیر سقف پیش ایوان آغاز شده و به کف صحن می‌رسد، این فرم بیان‌کننده‌ی اسلوب معماری ترکی است که از کشور روسیه الهام گرفته شده است و این ستون‌ها باربر سقف پیش ایوان محسوب می‌شوند. ستون‌های بکاررفته در این منزل دارای شالی مدور و پاستون‌هایی به صورت مربع است که سه قوس هلالی این ستون‌ها را به هم مرتبط کرده و شکل زیبائی بوجود آورده است.
در روی این قوس‌های هلالی دو کتیبه که دارای مضمون، لا حول ولا قوه الابالله، است قرار گرفته است. بالای بام پیش ایوان نیز از تیغه‌های آفتاب‌شکن استفاده شده است ستون‌های مزبور از داخل گچ و از بیرون بوسیله آجرهای هلالی کوچک جهت فرم دادن به آن استفاده شده است. اتاق بالاخانه این منزل در پشت ۲ ستون است که در داخل آن تعدادی طاقچه‌های تزئینی بکار رفته است. اکثر تزئینات آن مربوط به بدنه خارجی آن است که تزئینات مزبور شامل گچبرهای مختلف گل و گیاه که در یک کتیبه مثلثی شکل گردهم آمده‌اند.
اتاق‌های دیگر این منزل در سمت شرقی میانسرا است. این اتاق‌ها دارای سردری با قوس هلالی شامل مواردی چون طاقچه، طاقنما و پستو می‌شود. اتاق دیگر در سمت غربی میانسرا واقع است که ورودی آن از طریق یک دالان انجام می‌شود، اتاقی است که بسیار ساده و فقط یک رف تزئینی در بدنه دیوار آن بوجود آمده است که سقف این اطاق بصورت کلیل آذری است و پنجره‌های آن نیز مشبک است.
طبقه هم‌کف زیر پیش ایوان این منزل شامل انباری کوچک در بدنه شرقی میانسرا و ۲ اطاق کنار آن است. یکی از اطاق‌ها دارای سقف هلالی و طاقچه‌دار است که یک پنجره در آن تعبیه شده است و اتاق دیگر نیز دارای مساحت کم وسقف آن بصورت هلالی کارشده که نشیمنگاه تابستانی بوده است. سرویس بهداشتی این منزل نیز در جبهه جنوبی میانسرا واقع شده که بصورت دستشویی و حمام بوده که هم‌اکنون این قسمت تغییر پیدا کرده و از حالت پیشین خود خارج شده است.
زیرزمین منزل در سمت غربی میانسرا است که فضای ارتباطی به آن از طریق یک رشته پلکان انجام می‌شود و دارای سقف هلالی با طاقچه های متعددی است. آشپزخانه از دیگر قسمت‌های این منزل بشمار می‌رود. این اتاق نیز در کنج شمالی میانسرا واقع شده و دارای سکوهای مختلفی است که طاقچه‌هایی در بالای آن بوجود آمده است. گفتنی است این اثر زیبا در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه اعتمادی‌نیا با رنگ و بوی صنایع دستی
خانه اعتمادی‌نیا یکی از خانه‌های تاریخی شهر بیرجند در خراسان جنوبی است که قدمت آن به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد. این خانه در سال‌های قبل تغییر کاربری داد و به مرکز تخصصی صنایع دستی تبدیل شده است. این بنا دارای دو ورودی است. ورودی اصلی آن در قسمت غربی ساختمان واقع شده و ورودی دیگر آن در قسمت شرقی آن واقع شده است.
پس از ورود به این بنای تاریخی، قسمتی به عنوان فضای توقف وجود دارد، سپس وارد راهرویی خواهید شد که از آنجا می‌توانید به نظاره گری حیاط بزرگ آن بنشینید. در اطراف حیاط، بخش‌هایی با کاربری‌های مختلف وجود دارد و اطراف آن با آجرکاری تزئین شده که به زیبایی آن افزوده است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد خانه اعتمادی نیا، عدم دید آن به خانه‌های مجاور است و با وجود ارتفاع بلند بنا نسبت به اطراف و همچنین پلکانی بودن آن، این اصل رعایت شد است و البته همچنین ساختمان‌های مجاور نیز بر فضای درونی آن اشراف ندارند.
بازدید و تماشای بافت و خانه‌های تاریخی بیرجند لذت خاص خود را دارد و می‌توان تاریخ را از رج به رج آجرهای بافت لمس کرد لذا اگر به دنبال نوروزگردی متفاوت در شرق کشور هستند، تماشای بافت تاریخی بیرجند را از دست ندهید.
نظر شما