به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، خوشنویسی هنری معنوی که ارتباط ناگسستنی با قرآن دارد و از همین رو برای مسلمانان اهمیت خاص دارد و در واقع مسلمانان خوشنویسی را تجسم کلام وحی می دانند و در این راه آنها در طول تاریخ از خطوط مختلف برای نگارش قرآن بهره برده اند. خطوط کوفی، نسخ، محقق، ریحان، ثلث، توقیع، رقاع و نستعلیق و... از جمله خطوطی هستند که قرآن با آنها کتابت شده است.
اما آنچه خوشنویسی را از دیگر هنرها متمایز می کند ارتباط معنوی آن با کلام وحی است به همین دلیل گستردگی خوشنویسی به گونه ای است که کلیه کشورهای جهان اسلام را در برمی گیرد و در میان کشورهای اسلامی ایران جایگاه خاص و ویژه ای دارد و هنرمندان این سرزمین از بدو ورود اسلام به ایران با زیبایی تمام و ظرافت و دقت کلام الهی را تصویری کردند. باید به این نکته اشاره کرد که خط کوفی اولین خطی است که آیات قرآن با آن کتابت شده و قدیمی ترین نسخه قرآن به خط کوفی را حضرت علی (ع) کتابت کرده اند این خط تا قرن پنجم هجری رواج داشته و پس از آن از قرآن با خط نسخ کتابت می شود.
در اهمیت خط نسخ در کتابت قرآن باید این نکته را یادآور شد که در اوایل قرن چهارم سال ۳۱۰ هجری قمری ابن مقله بیضاوی شیرازی خطوط محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع را بوجود آورد که به خطوط ششگانه یا اقلام سته معروف شدند، وجه تمایز آنها اختلاف در شکل حروف و کلمات و نسبت سطح و دور در هر کدام است و برای این خطوط قواعدی وضع کرد که یه اصول دوازده‌گانه خوشنویسی معروف هستند یک قرن بعد از ابن مقله، ابن بواب برای خط نسخ قواعدی تازه ایجاد کرد و این خط را کامل کرد و در قرن هفتم جمال الدین یاقوت مستعصمی به این خط جان تازه‌ای بخشید و قرآن کریم را برای چندین بار کتابت کرد.
دکتر «حجت امانی»، هنرمند خوشنویس و احیاء کننده خط تعلیق و پژوهشگر هنر اسلامی درباره اصول زیبایی شناسی کتابت قرآن می گوید: در خوشنویسی از آیات قرآن مهم‌ترین مواردی که مد نظر کاتب و خطاط بوده این است که در نگارش قرآن به منظور سهولت خوانش از ترکیبات پیچیده که دارای چندین کرسی است پرهیز شده است؛ ابداع خط نسخ توسط ابن مقله بیضاوی شیرازی و استفاده آن جهت نگارش قرآن نیز در همین راستاست. در حالی که هدف از نگارش آیات در معماری یا سایر هنرهای سنتی بیشتر از منظر زیبایی شناختی و حکمی مورد توجه بوده است تا اینکه صرفا خوانده شود.
در ایران پس از فتح اسلام، خطاطی به شیوه نسخ وجود داشت. در زمان حکومت ایلخانیان، اوراق مذهب کتاب‌ها نخستین بار با نقش‌های تزیینی زینت یافت. در زمان حکومت تیموریان در ایران، خط و خوشنویسی به اوج کمال خود رسید و میرعلی تبریزی با ترکیب خط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق را بنیان نهاد مشهورترین خطاط قرآن در این دوره بایسنقر میرزا بود.
پژوهشگر هنر اسلامی درباره سیر تطور خوشنویسی اسلامی می گوید: خط نسخ که بیشترین قرآن ها و متون اسلام به آن نوشته شده در ایران ویژگی های خاصی بخود گرفت که می توان «خط نسخ ایرانی» را از نسخ ترکی یا عربی متمایز دانست. پیدایش این سبک از نگارش وابسته به هنرورزی و ذوق میرزا احمد نیریزی و استادان او محمد ابراهیم قمی و محمد صادق تبریزی است. از میرزا احمد نیریزی بدلیل عمر طولانی هنری اش آثار نسخ فراوانی در قالب ادعیه و قرآن باقی مانده است که موجب تسری شیوه نسخ نویسی او در ایران و هند و سایر بلاد اسلامی قرار گرفت که پیش از آن تا سده یازدهم در سیطره استاد کل یاقوت مستعصمی و شاگردان و پیروان او قرار داشت و به آن شیوه نسخ یاقوتی می گفتند.
باید به این نکته اشاره کرد که مهم‌ترین ویژگی های نگارش خط نسخ ایرانی از جمله آثار نیریزی درشت نویسی و شفافیت آن است که کاتب سعی کرده است با رعایت وزن کلمات، فواصل، اعراب گذاری و تناسب کلمات و مهم تر از همه رعایت خلوت و جلوت سطرهای یکسان و چشم نوازی را خلق کند. همچنین با معتدل گرفتن قط قلم در این شیوه در اتصالات قوت کلمات بیش تر است که باعث استحکام و استواری دیداری کلمات شده است.
دکتر حجت امانی درباره ویژگی های نگارشی خط نسخ ایرانی نیریزی می گوید: در آثار میرزا احمد نیریزی همان طور که گفته شد علاوه بر آن که هدف اصلی خط نسخ آسان خوانی آن بود سعی کرد بدون این که در پایان سطر کلمات را بر یکدیگر سوار کند و از کشیده های نابجا استفاده کند جنبه های زیبایی های دیداری ( بصری) نیز بر خط نسخ بیفزاید به گونه ای که تعادل بصری که در نهایت موجب چشم نوازی صفحه می شود از ویژگی های بصری آثار اوست.
خط ثلث یکی دیگر از خطوط زیبایی است که قرآن با آن کتابت شده و به سبب اینکه از این خط خطوط دیگری بوجود آمده به آن «ام‌الخطوط» می گویند؛ از این خط زیبا اغلب در نگارش کتیبه‌های مختلف در بناها یا در کتیبه‌های سرسوره‌ها استفاده می‌شود و در قرن‌های مختلف از این خط در نگارش کتیبه‌های اسلامی در اماکن مقدسه و مذهبی و کاشی‌کاری‌ها استفاده شده است و در کتابت متن قرآن نمونه‌های زیادی از این خط در دست نیست. یاقوت مستعصمی، عبدالله صیرفی، ابراهیم بن شاهرخ، اسدالله کرمانی و علیرضا عباسی از جمله خطاطی بودند که این خط را نگارش کرده اند.
باید به این ویژگی در تمامی خطوطی که قرآن با آنها کتابت شده توجه داشت و آن هم اینکه در تمام این خطوط ابعاد زیبایی شناسانه کلام وحی به تصویر درآمده است و هنرمندان خوشنویس و کاتبان تمام تلاش خود را کرده اند که پیوند معنوی بین کلام و تصویر را به زیباترین شکل ممکن در معرض دید قرار دهند.
نظر شما