نقش مسجد در مبارزات شهید مطهری؛ از ایجاد پایگاه برای انقلابیون تا مستأصل کردن ساواک

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان، در آستانه فرا رسیدن دوازدهم اردیبهشت ماه، سالروز شهادت شهید دکتر آیت الله مطهری که در تقویم رسمی روز معلم نام گرفته است، مروری داریم بر سیره مسجدی آن استاد شهید و تاثیر مسجد بر مبارزات ایشان.

 

شهید مرتضی مطهری، متفکر و نویسنده شیعه در قرن چهاردهم هجری و از شاگردان علامه طباطبائی و امام خمینی(ره) است. مطهری از افراد تأثیرگذار و از رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. وی ریاست شورای انقلاب را تا روز شهادت بر عهده داشت. 

 

پیش از انقلاب اسلامی، مبارزات فکری مطهری در مقابله با جریانات فکری مارکسیستی در ایران نقش قابل توجهی در رویگردانی جوانان از این تفکرات داشت. وی از بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد بود. استاد مطهری آثاری متعددی در کلام و فلسفه اسلامی نوشته است. روزآمدسازی و تبیین آموزه‌های اسلام و تشیع، از ویژگی‌های فعالیت‌های فکری وی است. شهید مطهری، آموزه‌های اسلامی را که قبلاً در قالب بیاناتی پیچیده ارائه می‌شد، به سبک ویژه خود، به صورت آسان و با زبان روز در اختیار مخاطبان قرار می‌داد. کتاب‌های ایشان در موضوعات مختلف دینی بارها به زبان‌های مختلف منتشر شده است.

مساجد نقش ارزنده‌ای در پیروزی انقلاب اسلامی داشته‌اند و هر جا سخن از نهضت اسلامی ملت ایران به میان می‌آید، باید از نقش مساجد و حسینیه‌ها در پیروزی نهضت سخن گفت. سنگرهای امنی که وظیفه اصلی کادرسازی برای انقلاب را برعهده داشتند و اینک خود نیز بخشی از تاریخ پرافتخار ایران اسلامی شده‌اند.

 

استاد شهید مرتضی مطهری با آگاهی کامل به نقش تاریخی مساجد و منابر و ظرفیت نهفته در آن، از علمای نادری است که با داشتن تحصیلات و سوادی تحسین برانگیز، در پیشبرد اهداف نهضت، حداکثر استفاده را از منبر برد. بر این اساس، در دهه ۵۰ مسجد و منبر از مهم ترین پایگاه های مبارزاتی استاد مطهری بود. ایشان در نیمه اول این دهه با افزودن بر سخنرانی های خود، در مساجد مختلفی به روشنگری پرداخت و طوری هدفمند و مطابق با نیاز نهضت پیش رفت که رژیم فقط چهار سال توانست سخنرانی های وی را تحمل کند و پس از آن ایشان را ممنوع المنبر ساخت.

 

 

 

 

مسجد هدایت

مسجد هدایت با توجه به سخنرانی ها و جلسات تفسیر قرآن آیت الله طالقانی، یکی از کانون های مهم پیوند نسل جوان، به ویژه دانشجویان و تحصیل کردگان، با معارف دینی بود. به طوری که در سال ها و دهه هایی که نهضت جریان داشت، بسیاری از شرکت کنندگان در جلسات مسجد هدایت، جزو چهره های فعال سیاسی یا فرهنگی شدند و عده ای از شاگردان مکتب این مسجد در راه مبارزه به شهادت رسیدند. 

 

استاد مطهری با این اعتقاد که باید برای بیداری افکار و هدایت جوانان کاری کرد و نگذاشت جوش و خروش آنها یکباره خاموش شود، سال ها از چهره های مهم مرتبط با این مسجد و آیت الله طالقانی بود و در مسجد هدایت سخنرانی می کرد.

 

 

 

 

در واقع بسیاری از افرادی که در هیچ تشکلی نبودند و در کار کمک به سایر مبارزین بودند، در فاصله سال ۱۳۴۸ به بعد، محل تجمع اصلی شان در تهران، مسجد هدایت بود. افزون بر آیت الله طالقانی و مطهری، آقایان باهنر، هاشمی رفسنجانی، امامی کاشانی و افراد مطرح دیگری نیز در این مسجد سخنرانی می کردند.

 

گزارش های جالب بر جای مانده از ساواکی ها در این مسجد، دامنه ی فعالیت مسجد، اسامی شرکت کنندگان فعال و حتی برخی از نکات تاریخی بسیار جالب را نشان می دهد. در یکی از گزارش های ساواک آمده است: 

ساعت ۱۳ روز ۴۸/۹/۱۱ در مسجد هدایت واقع در لاله زار، مطهری، واعظ پس از اداء نماز ظهر روز مزبور، مشغول وعظ شد و ضمن گفتن یک مسئله ی شرعی، یکی از مستمعین سؤال می نماید این مسئله فتوای کیست؟ مطهری اظهار داشت فتوای حضرت آیت الله خمینی است که ناگهان حضار با صدای بلند سه مرتبه صلوات فرستادند در پایان این گزارش ضمن اینکه استاد مطهری یک واعظ افراطی خوانده شده، آمده است: «به نظر می رسد مطهری با تبانی قبلی با (سؤال کننده) عمداً مبادرت به گفتن کلمه خمینی با نهایت احترام و القاب نموده است. » 

 

مسجد الجواد(ع)

استاد مطهری پس از کناره گیری از حسینیه  ارشاد، در سال ۱۳۴۹ مسجدالجواد(ع) را به عنوان پایگاه فعالیت های خود انتخاب نمود. استاد در این مسجد هم سخنرانی می کرد و هم کلاس های درس تفسیر داشت. بحث های جهاد در اسلام، رشد اسلامی و سیره ی تبلیغاتی پیامبر مربوط به این دوران است. 

 

 

 

 

ایشان خود علت انتخاب این مسجد را چنین ذکر کرده است: برای اینکه مسجدالجواد(ع) که دارای کتابخانه ی مهم و مسجد و تالار تبلیغ باشکوه است، به دست نااهل نیفتد و دستگاه دست روی آن نگذارد، اینجا آمده ام.» 

 

با آمدن استاد شهید مطهری به این مسجد و به دست گرفتن رهبری فعالیت های آن، این نهاد مذهبی به صورت یکی از مراکز اصلی سخنرانی های دینی سیاسی درآمد. در این مسجد، علاوه بر آیت الله مطهری، افرادی مانند ابوالقاسم خزعلی، حسین نوری، محمد جواد باهنر، محمد مفتح، محمد تقی فلسفی، علی دوانی و امامی کاشانی سخنرانی می کردند. 

 

استاد مطهری در مسجد الجواد(ع) نیز در ضمن مباحث و سخنرانی های دینی خود، مباحث سیاسی را نیز مطرح و مطالب تحریک آمیز و انتقادی خود را علیه رژیم بیان می کرد. ایشان در یکی از سخنرانی های خود در مسجدالجواد(ع) می گوید: «مملکتی با کفر می تواند ادامه پیدا کند، ولی با ظلم از بین می رود. عدالت، یعنی همبستگی اجتماعی و ظلم، یعنی گسیختگی آن. اگر کشوری دارای نظام صحیح باشد، ولی ایمان نداشته باشد و ماتریالیستی باشد ممکن است ترقی کند، ولی اگر بی ایمان بوده و عدالت نداشت، از بین خواهد رفت.»

 

 

 

 

 

با ارسال گزارش دیگری از سخنرانی استاد در مسجد الجواد(ع) که پیرامون تقیه بحث کرده و گفته بود: «تقیه در اسلام، یعنی مبارزه  زیرزمینی، نه اینکه طوری عمل کنید که باعث راحتی شود.» بلافاصله ناصر مقدم عکس العمل نشان داده، به ساواک تهران دستور می دهد که فعالیت های او را تحت نظر بگیرند و مسافرت های تبلیغی او را اطلاع دهند و اعمال و رفتارش را تحت مراقبت کامل بگیرند.

 

فعالیت های استاد مطهری در مسجدالجواد(ع) و بیان چنین اظهاراتی در سخنرانی های خود، باعث شد که رژیم از سوی این گونه مساجد احساس خطر کند. از طرفی تعیین امامان جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از کنترل رژیم بود و این ضعف، برآنان گران تمام می شد. بنابراین، ایجاد سازمان اوقاف و دخالت آن در امور مساجد بدین منظور صورت گرفت. این سازمان وظیفه داشت ضمن تعیین امام جماعت بر جلسات مذهبی در مساجد نیز نظارت کند.

 

گزارش زیر حاکی از این مطلب است: 

با توجه به اینکه اخیراً رسم شده است در اغلب مساجد علاوه بر وعظ و تبلیغ، جلسات دیگری نیز تحت عنوان تفسیر قرآن و تدریس زبان عربی تشکیل می شود و عده ای از جوانان و طبقات دیگر در این جلسات شرکت می کنند؛ اگر امام جماعت هر مسجدی جزء مخالفین دولت باشد، سعی خواهد کرد افکار شرکت کنندگان در این قبیل جلسات را به دلخواه خود پرورش دهد. علی هذا چنانچه مقدور باشد به نحو غیرمحسوس از طریق سازمان اوقاف یا خود مراجع تقلید بی غرض، ترتیبی داده شود که به تدریج کنترل تمام مساجد کشور در اختیار روحانیون موافق قرار گیرد. تصور می رود این اقدام برای جلوگیری از فعالیت مضره روحانیون مخالف، مؤثر باشد.» 

 

در پی این اقدام رژیم، روحانیون در برابر این حرکت ایستادند و از شرکت در این مساجد خودداری کردند. شهید مطهری نیز به علت آنکه سازمان اوقاف در مسجد الجواد(ع) دخالت می کرد، دیگر در این مسجد حاضر نشده و اعتراض کرد. 
سرانجام رژیم مسجدالجواد(ع) را تعطیل کرد. علت این امر، ممانعت از سخنرانی استاد مطهری در مسجد و مقابله با ایشان بود؛ اما سازمان اوقات علت آن را اختلافات داخلی هیأت مدیره و دستور مقامات بالا اعلام می کند. در ادامه  گزارش مربوط به بسته شدن مسجدالجواد(ع) آمده: «از نظر ظاهر بهتر است نمازخانه ی مسجد باز شود، زیرا مردم متعصب چنین می پندارند که دولت با گزاردن نماز جماعت مخالف است». 

 

متأسفانه در یورش ساواک به مسجد الجواد(ع) تعداد زیادی از نوارهای تفسیر قرآن استاد مطهری از بین رفت. 

 

سایر مساجد

با بسته شدن مسجد الجواد(ع)، استاد مطهری فعالیت ها و روشنگری های خود را در سایر مساجد تهران و برخی از شهرستان ها دنبال می کرد. مهم ترین این مساجد، ارگ و جاوید است. مسجد جاوید که محل استقرار شهید مفتح بود، یکی از محفل های مذهبی مطرح برای انقلابیون محسوب می شد. شهید مفتح که مبارزاتش علیه رژیم معروف است، مستقیماً از استاد مطهری رهنمود می گرفت و استاد نیز بسیاری از اقدامات خود را به دست ایشان انجام می داد. 

 

کتاب «انسان کامل»، که بعد از شهادت استاد تنظیم و منتشر شد، محصول سخنرانی های ایشان در مسجد جاوید تهران است. سخنرانی های استاد در مسجد جاوید نیز مورد حساسیت ساواک قرار گرفت و دستور بررسی مجدد داده شد و از ساواک تهران و شمیرانات خواستار مراقبت بیشتر از او شدند. همچنین با اطلاع از انتشار کتاب «عدل الهی» استاد مطهری، ساواک خواستار ارسال یک نسخه از آن کتاب برای اداره ی کل امنیت داخلی می شود.

 

از استاد مطهری برای سخنرانی در مساجد شهرستان ها نیز دعوت می شد؛ این امر ساواک را نسبت به سفرهای تبلیغی استاد نیز حساس کرده بود. یکی از این مساجد، مسجد امام علی(ع ) در اصفهان بود که از مراکز مبارزه علیه رژیم به شمار می رفت. سابقه مبارزاتی این مرکز، از سال ۱۳۵۲ با حضور استاد مطهری و دکتر بهشتی آغاز می شود. این دو بزرگوار اقدام به برگزاری کلاس ها و بحث ها و سخنرانی هایی تحت نظر حجت الاسلام علی اکبر اژه ای در این مسجد نمودند. 

 

دایره فعالیت های استاد فقط به مساجد داخل کشور محدود نمی شد؛ ایشان از جمله افرادی بودند که به مسجد هامبورگ آلمان نیز، که مدتی محل استقرار شهید بهشتی بود، از نظر مذهبی و فرهنگی کمک می رساند. 

 

ممنوعیت از سخنرانی و حضور بر منابر

ممنوع المنبر کردن روحانیون و وعاظ، اولین اقدام ساواک برای جلوگیری از فعالیت آنها بود. ساواک معمولاً روحانیون مبارز و مخالف را فرا می خواند و به آنها تذکر می داد تا از بیان مسائل سیاسی پرهیز کنند و در پایان نیز از آنها تعهدنامه ای مبنی بر عدم انجام فعالیت های خلاف مصالح مملکت می گرفت؛ ولی چون آنها از دستورات ساواک سرپیچی می کردند، علی رغم اذعان ریاست ساواک به این مطلب که « ممنوع المنبر کردن آنها نتیجه ای نداشت»، ساواک آنها را ممنوع المنبر می کرد. به دنبال سخنرانی های استاد در مساجد مختلف و اظهار سخنانی که ساواک آن را خلاف مصالح و امنیت ملی ارزیابی می کرد، ساواک شمیرانات در تاریخ ۱۳۵۴/۱/۱۴، استاد مطهری را احضار و به او ابلاغ کرد که در صورت عدم تغییر رویه خود، تصمیمات شدیدی درباره اش اتخاذ خواهد گردید.

 

پس از این احضاریه، سازمان امنیت داخلی با تنظیم یک بولتن سه برگی خطاب به نصیری، رئیس ساواک، ضمن ارائه  شرح مختصری از فعالیت های استاد در پایان چنین اعلام نظر می کند: با عرض مراتب بالا و اینکه اولاً دستگیری روحانی یاد شده موجبات بزرگ شدن وی و بالا رفتن وجهه او در بین عناصر متعصب مذهبی و دانشجویان افراطی خواهد شد؛ ثانیاً قرار گرفتن این شخص در رأس گروه فلسفه دانشکده ی الهیات، اصولاً وجود وی در دانشگاه، با توجه به مقاصد سوء این شخص، به هیچ وجه به مصلحت نمی باشد؛ ثالثاً ادامه سخنرانی های مشارالیه در محافل مذهبی صحیح نیست؛ علی هذا مستدعی است در صورت تصویب اولاً: به اداره ی کل چهارم اعلام شود که ادامه ی خدمت نامبرده در دانشگاه تهران به مصلحت نیست. ثانیاً: با همکاری شهربانی کشور از ادامه ی سخنرانی های وی مخالفت به عمل آید و مراقبت از او کماکان ادامه یابد. موکول به رأی عالی است.»

 

این پیشنهاد در تاریخ ۵۴/۳/۲۰، به رؤیت نعمت الله نصیری، رئیس وقت ساواک، می رسد و او در ذیل نامه می نویسد: «موافقت می شود حضوراً در مورد این قبیل افراد مذاکره نمایید.» سپس پرویز ثابتی ، مقام عالی امنیت، به حضور رئیس ساواک می رود و او را متقاعد به انجام تصمیمات فوق می نماید و در تاریخ ۵۴/۳/۲۲ یعنی دو روز بعد ذیل نامه دستور زیر را صادر می کند: « مذاکره شد طبق نظریه اقدام شود. » 

 

قبل از شروع ماه های محرم و صفر، ساواک درباره ی اقدامات روحانیون در این ماه دستوری بدین شکل صادر می کند: با فرا رسیدن ماه های سوگواری محرم و صفر احتمال دارد عده ای از وعاظ و روحانیون افراطی مذهبی، فرصتی پیدا کنند که برخی از مسائل و موضوعات را در قالب مطالب تحریک آمیز و خلاف مصالح عمومی مملکت در بالای منبرها عنوان و تبلیغات سوئی بنمایند، لذا یک نسخه ی ده برگ صورت اسامی وعاظ ممنوع المنبر به پیوست ارسال می گردد»

به پیوست این نامه، اسامی ۱۲۴ روحانی و واعظ ممنوع المنبر آمده است که استاد مطهری یکی از آنها بود. زمانی که این دستور صادر گردید، استاد مطهری در مسجد ارک برنامه سخنرانی داشت. ایشان در تقویم سال ۵۴، روز دوم تیر نوشت: «در این روز، جلسه مسجد ارک که دو شب باقی مانده بود، ممنوع شد.»

 

پی نوشت ها:

ید الله هنری لطیف پور، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی 

علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری

 عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، وزارت اطلاعات مرکز بررسی اسناد تاریخی

مهناز میزبانی و منیژه صدری و حشمت الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه ها در پیروزی انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

سیری در زندگانی استاد مطهری

 تقی نجاری راد، ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

 احمد نقیب زاده و وحید امانی زوارم، نقش روحانیت شیعه در پیروزی انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی