اخلاق‌مداری و خردورزی محور اندیشه فردوسی در شاهنامه است

«علیرضا قیامتی» در گفت‌وگو با خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان، با اشاره به ابعاد مختلف اخلاق‌مداری و معنویت در شاهنامه فردوسی گفت: شاهنامه بیش از اینکه یک اثر حماسی باشد گنجینه‌ی اخلاقی بزرگی است، چنانکه در پژوهش‌های اندیشمندان داخلی و خارجی، شاهنامه را در قیاس با سایر حماسه‌های جهان نظیر «ایلیاد»، «اُدیسه»، «مَهابَهاراتا» اثری مملو از اخلاق، مهرورزی، انسان‌دوستی، آزادگی توصیف شده است.

عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان مشهد ادامه داد: انسان خردمند، اخلاق‌مدار است واین خرد است که اخلاق را بنیان میگذارد؛ بنابراین انسانی که چنین ویژگی داشته باشد خشمگین نمی‌شود، دروغ نمی‌گوید، حسادت نمی‌ورزد و بردبار است، وقتی یک انسان چنین خصایصی داشته باشد طبیعتا به دیانت اعتقاد داشته و دیندار است چراکه هدف دین رساندن انسان‌ها به مکارم اخلاقی است؛ تمامی این اوصاف در داستان‌های شاهنامه موج می زند و شاید اگر بگویم هیچ خصلت و منش نیکویی نیست که در شاهنامه ستوده نشده نباشد، سخن گزافی نگفته باشم.

وی با بیان اینکه تمامی خصلت‌های نیکو در شاهنامه ستایش شده است، افزود: داستان‌ها در شاهنامه فردوسی در خدمت اخلاق و اخلاق‌مداری هستند گویی این شاعر پرآوازه پارسی شاهنامه را سروده تا نهایتا به این ابیات در وصف اخلاق برسد:

بیا تا جهان را به بد نسپریم                به کوشش همه دست نیکی بریم

نباشد همی نیک و بد پایدار                همان به که نیکی بود یادگار

همان گنج و دینار و کاخ بلند               نخواهد بُدن مر تو را سودمند

فریدون فرخ فرشته نبود                    ز مشک و ز عنبر سرشته نبود

قیامتی تصریح کرد: بخشش و داد و دهش در شاهنامه فردوسی سرشار است؛ بخشش فرد توسط دیگران یا بخشش دیگران توسط قهرمان در هر داستان به وضوح مشخص است و نکته اینجاست که هرکدام از این ماجراها درس‌آموز و جامعه‌ساز است، گذشتن از خطای دیگران در عین قدرت منجر به ساختن جامعه شده و خرسندی خداوند را در پی دارد، شاید در کمتر حماسه‌ای چنین رویکردی را شاهد باشیم. فردوسی بخشش را چنین ستوده است:

هرانکس که پوزش کند بر گناه              تو بپذیر و کین گذشته مخواه

همه داده ده باش و پروردگار                خنک مرد بخشنده و بردبار

تقدیر از دکتر قیامتی در همایش «شاهنامه،‌گنجینه داد و خرد» بنیاد فردوسی توس

این استاد دانشگاه گفت: شاهنامه در عین اینکه کتابی پهلوانی و حماسی است، حماسه صلح جهان نیز می‌تواند نام بگیرد به این معنا که هیچ حماسه‌ای به اندازه شاهنامه از صلح و دوستی و مهربانی سخن نگفته توصیه‌های اخلاقی و دادگرانه در شاهنامه، اساس  ایدئولوژی و جهان‌بینی فردوسی را تشکیل می‌دهد چنانکه سرود:

گر از دشمنت بد رسد گر ز دوست         بد و نیک را داد دادن نکوست

عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان مشهد با اشاره به اینکه شاهنامه کتاب بِه‌زیستن است و روش زندگی مهرورزانه را نیز به انسان می‌آموزد، افزود: بر این اساس شاهنامه حماسه بشری است و پیش از آنکه متعلق به ایرانیان باشد به جهانیان تعلق دارد چنانکه «مات تسوهیرا» اندیشمند برجسته ی غربی تاکید میکند : «کتابی که با ستایش خرد آغاز می‌شود نمی‌تواند محدود به یک ملت باشد».

وی ادامه داد: «فدریکو مایور» مدیر کل وقت سازمان جهانی یونسکو در کنگره هزاره تدوین شاهنامه در سخنرانی خود از شاهنامه این چنین توصیفی ارایه کرده بود: «پیش ازرنسانس و پیش از تولد دکارت و ولتر، یک شاعر ایرانی، فراتر از هر چیز، اندیشه و خرد را ستوده است»، با این وصف شاهنامه کتابی است که راهکارهای یک جامعه سالم، متعادل و پویا را برای ما ترسیم می‌کند. جامعه‌ای که مملو از فرهنگ مدارا و بخشش است.

این پژوهشگر با بیان اینکه شاهنامه فردوسی کتاب آینده است و آموزه‌های آن خواننده را در گذشته متوقف نمی‌سازد، تصریح کرد: شاهنامه از گذشته پُلی به آینده می‌زند و ما را با ریشه‌های نیاکان‌‌مان آشنا می‌کند؛ دغدغه فردوسی این بود که انسان‌ها به ویژه ایرانیان با هر جهان بینی که دارند با یکدیگرمهربان باشند، چنانکه سرود:

مباشید یک تن زدیگر جدا               جدایی مبادا میان شما

قیامتی با بیان اینکه شاهنامه داستان‌های نمادین فراوانی دارد، افزود: در این اثر سترگ، آنچه که نکوهش می شود اخلاق و منش بد است، شتاب‌زدگی مورد نکوهش واقع شده و در مقابل از شکیبایی دفاع شده است. فردوسی همواره انسانها را به پرهیز از عجله کردن دعوت کرده است. در شاهنامه «اورمزد» به فرزندش «بهرام» این چنین سفارش کرده است:

همه بردباری کن و راستی                   جدا کن ز دل کژی و کاستی
بپرهیز تا بد نگرددت نام                     که بدنام گیتی نبیند به کام
ز راه خرد ایچ گونه متاب                    پشیمانی آرد دلت را شتاب
درنگ آورد راستیها پدید                    ز راه خرد سر نباید کشید
سر بردباران نیاید به خشم                 ز نابودنیها بخوابند چشم

این استاد دانشگاه تصریح کرد: این ابیات از شاهنامه برای جامعه درس‌آموز است چراکه اگر فرد برخوردی شتاب‌زده داشته باشد، نه تنها خودش که جامعه نیز آسیب می‌بیند، در نتیجه فردوسی آشکارا به این مساله اشاره می‌کند که از مردم گرفته تا شهریاران باید صبورانه برخورد کنند در غیر این صورت تنش و تندی ایجاد می‌شود؛ این موارد برای جامعه بشری امروز پندآموز است، چنانکه می‌بینیم بسیاری از مسایل و مشکلات این روزگار ناشی از این کم‌صبری ها و ناشکیبایی‌ها است.