شیوه های مقابله امام صادق(ع)با جریان‌های انحرافی/ حضرت درگفتگوها سطح فکر و فهم مخاطب را ملاحظه می کردند

به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان؛ امام صادق(ع) پنج روش کلی را در مقابله با جریان های انحرافی دوران حیات خود پایه گذاری و اجرا کردند. نخست آموزش عمومی که بر اساس ترویج معارف اسلامی استوار بود. دوم تربیت و آموزش نخبگان، در این مرحله ایشان به طرح شبهات جریان های انحرافی و روش پاسخ گویی به آنها می پرداختند و کسانی مثل هشام بن حکم محصول این راه کار امام هستند. سومین روش بازداری تربیتی است. امام به مردم توصیه می کردند که فرزندانشان را از همشینی با مرجئه و غلات و سایر جریان ها و افکار انحرافی دور نگه دارند. چهارمین روش گفتگو و مناظره در مواجهه با کسانی که خارج از قلمرو اندیشه اسلامی فعالیت می کردند، کسانی که مادی گرا بودند یا پیروان ادیان و اندیشه های دیگر. پنجمین روش امام برخورد قاطع و سرسخت با کسانی بود که در متن تفکر اسلام و حتی شیعی دست به انحراف و کژاندیشی زنده بودند مثل غلات. امام بدون هیچ بحث و مناظره ای آنها را کافر و کشتن آنها را لازم می دانستند. روش های امام یک مجموعه است که باید هماهنگ اجرا شود.

آموزش عمومی بر اساس معارف دین، آموزش نخبگان برای توانمند سازی آنها جهت مقابله با شبهات و پاسخ گویی به سوالات. کاهش ارتباط جریان های انحرافی با بدنه ی جوان جامعه و برگزاری جلسات مناظره و گفتگوی آزاد با سران جریان های انحرافی و در نهایت برخورد قاطع با مغرضان این مجموعه یک برنامه کامل مقابله با انحرافات فرهنگی و فکری است که در این خصوص باحجت الاسلام «محمد تقدیری»، معاون امور روحانیون آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) گفت و گویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود .

چه مسأله‌ای باعث شد امام صادق(ع) در دوره خفقان بنی‌العباس اینچنین به تبلیغ دین بپردازند؟

امام صادق (ع) در بین ائمه اطهار(ع) با چند ویژگی زیر، فرصت مناسبی برای توسعه معارف دین دراختیار داشتند: با سپری کردن سن 65 سال (83 هجری قمری تا148 هجری ) ازعمرطولانی تری برخوردار بودند لذا به «شیخ الائمه» نامیده شده اند. مدت امامت ایشان (34سال ) ازمدت امامت ائمه دیگر بیشتر بود و شرایط زمان ایشان که بین افول و ضعف امویان و عدم استقرار و استحکام عباسیان بود به این دلایل از فرصت مناسبی برای توسعه معارف دین برخوردار بودند.

پس از حماسه عاشورا، به دلیل عدم امکان تشکیل حکومت اسلامی، امام سجاد (ع)، امام باقر(ع) و امام صادق (ع) به دنبال حفظ و پاسداری از فرهنگ اسلامی و تبیین آن برای مردم بودند .لذا امام سجاد (ع) برای ترویج معارف از قالب ارائه ادعیه (صحیفه سجادیه )استفاده کردند و سپس امام باقر(ع) نیز از قالب جلسات علمی و درسی برای تبلیغ و گسترش دستورات حیاتبخش اسلام بهره بردند که به "باقرالعلوم و شکافنده دانش ها" موسوم گردیدند.

امام صادق (ع) نیز به دلیل اغتشاشات و زد و خوردهای امویان و عباسیان و برخورد مکتب ها و ایدئولوژی ها، که از برخورد ملت های اسلام با مردم کشورهای فتح شده و نیز روابط مراکز اسلامی با دنیای خارج به وجود آمده بود، فرصت یافتند تا با دانش فراوانش در انواع رشته های علمی که از اعماق قرآن و دانش علمی که از پیامبر(ص) و اجدادشان به ارث رسیده بود، نهضت علمی و فرهنگی اسلامی خود را آغاز کند.

ویژگی های نهضت علمی امام صادق (ع) درنقد وپاسخگویی دربرابر اندیشه های انحرافی چه بود؟

امام صادق (ع) ،نهضت علمی خود را بر پایه تعبد و تعقل بنیان گذاری کرد و در عین استناد به اصول و ارزش های دینی، به تفکر و تعقل نیز اهمیت می دادند. مثلا فرمودند: «علیکم بالدرایه لا بالروایه» (مجلسی، جلد2، ص182) یا «علینا القاء الاصول و علیکم بالتفریغ... انتم افقه الناس اذا عرفتم معانی کلامنا» (الحرالعاملی، جلد 18، ص 51 و 84). یعنی عالم شیعی باید با رعایت اندیشه های عقلانی حاکم بر مسئله موردنظر چون اعتدال، رعایت مصالح و مفاسد، ملاحظه علت و حکمت و عجین سازی با استقامت و عزت، و نهی از افراط و تفریط، تسلب و جمود و تأکید بر امر بین الامرین، به پاسخ گویی، تولید فکر بر مبنای صحیح و مقابله با افکار و اندیشه های منحرف بپردازد لذا با این دیدگاه و روش، اصول اجتهاد صحیح رابنیان گذاشت. اجتهادی که برخاسته از کتاب و سنت بوده و عقل نیز به عنوان منبعی برای اجتهاد در آن پذیرفته شده است و فقه شیعه را از ظن گرایی مفرط عقلی که مبتنی بر اجتهاد به رأی و قیاس است، دور بماند و پاسخگوی نیاز بشریت تا ابد باشد و با این روش یک انقلاب بزرگ فرهنگی در عرصه فکر، نظر و عمل ایجاد کردند .

دوره حضرت دوره صف آرایی افکار و اندیشه های انحرافی چون مرجئه، جبریه، صوفیه و معتزله و مکتب تشیع بود. همچنین  گسترش بدعت ها و گرایشات انحرافی بعد واقعه سقیفه و ظهور تفکرات مختلف به واسطه حاکمیت امویان، اندیشه شیعی را به شدّت به مبارزه طلبیده و محکوم می کردند. دوره امام صادق (ع) با بروز اجتماعی زنادقه و ملحدین که به دین و خدایی قائل نبوده و دهریه بودند روبرو بود .در این زمان ملحدینی بنام ابن ابی العوجاء، ابوشاکردیصانی، زندیقی ازمصر، ابن طالوت، ابن اعمی، ابن مقفع حضور داشتند و با برگزاری جلسات درس و تربیت شاگردان به ترویج عقاید خود می پرداختند امام (ع) نیز با روش هایی به مقابله با آنها پرداختند.

روشهای امام صادق (ع) در مقابله با افکار غیر اسلامی چگونه بود؟ چگونه می توانیم از نحوه برخورد حضرت با اندیشه های انحرافی جهت استفاده از آن در دوران کنونی الگوبرداری کنیم؟

الف ) فرصت دادن به طرح سوالات وبیان اندیشه ها :

برای شناخت و پاسخ به نظرات دیگر، بایستی فرصت ابراز آن را داد که امروزه به نام کرسی های آزاد اندیشی ازطرف مقام معظم رهبری عنوان گردیده است. یک وجه از حفظ اسلام ، شناخت شبهات است ونمی توان آنها را وادار به سکوت کرد، وبا این فرصت دهی حربه مظلوم نمایی واینکه ما حرف‌ های مهمی داریم، ولی نمی‌گذارند بیان کنیم و ظرفیت شنیدن آن را ندارند، ازدست آنان گرفته خواهد شد. بنابراین اولاً باید وجود شبهه افکنان را پذیرفت  و دوم اینکه شبهات آنها را به درستی شناخت و معارف لازم را جهت جواب ‌گویی به آنها به دست آورد. و برای دفع تهدیدات دشمنان مبانی دین به خصوص شیعه باید مجهز به اسلام ناب شد و سوال های نو را با جواب های نو دفع کرد. شهید مطهری متفکراسلام ناب محمدی نیز با الهام ازاین روش درقبل ازانقلاب اسلامی معتقد بودند که بایستی ازاساتید کمونیست و مارکسیست برای تدریس مبانی این نظریه ها استفاده کرد و در همان دوره یا کلاس توسط اساتید عالم و متفکراسلامی نقد و پاسخ داده شود.

دراین روش فرصت دهی و نظریه پردازی و مناظره و پاسخ به شبهات از عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شکل ‌گیری این نوع جریانات نباید غافل شد. زیرا  مبارزه حضرت با این تفکرات و دانش های انحرافی به سبب حمایت حکومت از آنها بود و عامل قدرت و توسعه در تبلیغ بخاطرحمایت حکومت از آن بود؛ بنی عباس برای از بین بردن فضائل اهل بیت و مخدوش کردن چهره آن بزرگواران از این گونه علوم و افکار انحرافی حمایت می کرد. تا جایی که زنادقه با حمایت دربار به تبلیغ کفر و الحاد می پرداختند. امروز نیز جبهه استکبار به رهبری آمریکا، انگلیس و رژیم دست نشانده صهیونیستی با حمایت از گروه های تکفیری و الحادی به دنبال تضعیف اسلام و مسلمین هستند و باید ممالک اسلامی با درک این موضوع در جهت مبارزه با اندیشه ها و جریانات انحراقی و آگاهی بخشی به جامعه اقدام کنند.

 ب) تدریس و آموزش شاگردان در این راستا:

تربیت بیش از 4000 عالم علوم مختلف و به تبع آن رشد و شکوفایی تمدن اسلامی در قرون چهارم و پنجم هجری گزارش شده است. امام در حین اینکه شاگردانی را از نظر آموزشی تعلیم می‌دادند، آن‌ها را نیز هم زمان محقق و پژوهشگر تربیت می‌کردند و سوالاتی که از ایشان می‌ کردند، به شاگردانشان ارجاع می‌دادند و امام کتاب ها ونگارش های شاگردان را اصلاح می‌ کردند و بدین وسیله پاسخ سوال ‌کنندگان را می ‌دادند.

ج) مناظره و گفتگوی مستقیم یا توسط شاگردان:

حضرت دربرخی مناظرات خود شرکت می کردند ولی دربرخی موارد برای تربیت شاگردان ،مناظره را به آنها واگذار می نمودند یا درصورت سوال از ایشان می فرمودند: (اگرسوال کلامی بود) به هشام مراجعه کنید وبا این روش شاگردانشان را به گونه ‌ای تربیت می کردند که بتوانند به نقد جریان ‌های انحرافی بپردازند لذا آنها با مناظره، گفتگو، دلایل و استدلال علمی، جریانات انحرافی را بر اساس قرآن، مبانی دین و سنت پیامبر(ص) نقد و بررسی می ‌کردند و به اشتباهات آن‌ افراد می‌ پرداختند با این عمل شاگردان را پرورش داده و مهارت آموزی می کردند. لذا تعداد زیادی از شاگردان و یاران امام در تاریخ به متکلمین  مشهور شدند، مانند هشام بن حکم و مفضل بن عمر .

د) استفاده از شیوه های مختلف و ملاحظه سطح فکر و فهم مخاطب در پاسخ ها و گفتگوها :

امام صادق (ع) به دلیل مواجهه با سطوح مختلف شبهه داران یا منحرفین ملاحظه سطح فکری آنان را می کردند مثلا با سران آنها با استدلال های عقلی پاسخ می دادند و با شبهه داران معمولی با تمثیل و مثال گفتگو می کردند. مثلا آیا اگرخداوند قادر است، می تواند جهان را در تخم مرغی جای دهد ایشان به کره چشم و اینکه جهان را درآن می توان دید مثال می زدند و یا گفتگو با مفضل که در باره عقاید توحیدی می باشد نمونه این کار است و این کتاب اکنون با ترجمه نشریافته وبرای عقاید بویژه جوانان مفید است.

حضور و آمادگی درهمه زمان ها و مکان ها:

اقتضای یک نهضت علمی این است که بدون احساس خستگی و محدودیت، با روحیه جهادی در همه لحظات به ترویج و مبارزه علمی و فرهنگی پرداخت. مثلا امام صادق (ع) برخی از گفتگوهایشان هنگام حضور در مسجدالحرام و هنگام طواف یا بعد آن بوده است .