به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، بدون تردید دین برای زندگی انسان ازمعاد تا معاش برنامه های دقیق و راهگشا دارد، آزادی از قید وبندها و رهایی از صفات رذیله و زندگی هدفمند وشرافتمندانه از بزرگترین اهداف دین و انبیا الهی می باشد، از طرفی فطرت انسان با درون مایه های دین پیوند تکوینی دارد و در دین خداوند متعال عنصر گریزاننده دیده نمی شود با این بیان سستی در باورهای دینی و گریز از مسیر حق، خارج از قلمرو دین می باشد. دین داری نهادی کردن تعالیم و ارزش های دینی است در همه ابعاد حیات آدمی که ثمرات بی شماری دارد و در لباس یقین، صبر و تسلیم و رضا، امانت داری، راستی و حیا و پاکدامنی، وفاداری، پارسایی، انفاق و احسان، رحم و عطوفت، مدارا و مهربانی، طاعت و عبادت، جهاد و تلاش... جلوه می کند، اما پیوسته عواملی به صورت پیدا و پنهان، دین داری را تهدید می کند. این عوامل به صورت آفت ها، آسیب ها و موانع بازدارنده، فرا راه اندیشه دینی و گرایش او به دین قرار می گیرد و زمینه دین گریزی و دین ستیزی فراهم می آید.
یکی از موضوعات مهم در این بحث نوع مواجهه معصومان(ع) با این عوامل است. آنچه در اخبار و روایات متقن مشاهده می کنیم، معصومان(ع) با این عوامل به طور صریح و بی پرده مقابله می کردند. به ویژه در مواردی که یک رخداد یا یک اقدامی موجب تخریب برای ایشان و یا مکتب اهل بیت(ع) بود، ایشان به هیچ عنوان مسامحه نمی کردند. برای نمونه شما می توانید موضوع مواجهه امام رضا (ع) را با یکی از برادران شان به نام زید مشاهده بفرمایید. «زيد بن موسي» از جمله کسانی است که در تبعیت کامل از امامان خویش نبود و در شرایطی که شورش ها و تحرکاتی بر ضد حکومت عباسی صورت می گرفت، با آنکه رای و نظر ائمه هدی(ع) در کناره گیری از این قیام ها به جهات گوناگون بود، ایشان به این قیام ها پیوست و از این جهت که فرزند امام موسی کاظم(ع) و از نوادگان پیامبر(ص) محسوب می شد، جایگاه قابل توجهی نیز در سپاه و یا به طور کلی نزد عموم پیدا می کرد. او فرستاده یکی از رهبران قیام ها یعنی«ابوالسرايا» در شهر بصره بود. لذا با حجت الاسلام دکتر «روح الله توحیدی نیا»، استاد حوزه و دانشگاه، گفتگویی درباره عوامل دین گریزی از منظر امام رضا(ع) انجام داده ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.
چه عواملی سبب بروز دین‌گریزی در افراد می شود و حتی کار را به جایی می رساند که ممکن است افراد در تقابل با دین برخیزند؟
مساله دین گریزی یکی از مسائل روز ما به شمار می رود. مبلغان و مربیّان مرتبط با اقشار گوناگون امروز این پدیده را به طور جدی تر مد نظر قرار داده اند. البته پیش از هر سخن لازم است توجه داشته باشیم که گرایش به دین و یا در مقابل آن، دین گریزی، صورت های گوناگونی دارد. به عبارت دیگر ساده انگارانه است که در بیانی کلی گروه ها و دسته هایی را با به کاربردن چند تعبیر یا مفهوم، به عنوان کسانی که گریز از دین دارند معرفی نمود. این ابزاری است که دشمنان ما به کارگرفته اند و بدینوسیله نتایج ناصوابی را در مورد کاهش باور و یا پایبندی مردم ما به دین و مذهب بیان می کنند.
برای روشن تر شدن موضوع بنده دو نکته عرض می کنم. برای مثال، دین گریزی می تواند در ساحت اعتقاد به یک نحو خود را نشان دهد و در ساحت عمل به شکلی دیگر. در صحنه اعتقاد، فرد نسبت به کل یا بخشی از دین نوعی واگرایی پیدا کرده است و توانسته یا سعی می کند از پذیرش یک باور دینی، دوری کند. اما گاهی این موضوع در عمل پدیدار می شود. یعنی وقتی با فرد صحبت می شود، شخص باور قوی دارد و معتقد به مبانی و پایه های فکری اسلام و تشیع است؛ با این حال در مورد برخی از اعمال دینی، مشاهده می شود که فرد به نوعی پرهیز می کند و دوری می کند از عمل دینی و اخلاق عملی مورد انتظار. یا نکته دیگر اینکه دین گریزی یک امر نسبی است. یعنی صورت و درجه یکسانی از دین گریزی را در جامعه، طبقات، فرهنگ ها و سبک های گوناگون زندگی نمی بینیم. بنابراین ما با موضوع پیچیده ای روبه رو هستیم. البته اصل موضوع را نمی توان منکر بود و همواره باید از روش ها و ابزارهای جدید برای شناخت صورت های دین گریزی و پیشگیری از آن بهره برد.
امام رضا(ع) چه عواملی را زمینه ساز دین گریزی می دانند؟
به عنوان مقدمه عرض کنم که ما در این موضوع همچون دیگر مسائل اجتماعی، نیازمند مساهمت اندیشمندان و محققان حوزه و دانشگاه هستیم. قرآن و اهل بیت(ع) آموزه های بی بدیلی را در اختیار ما قرار داده اند که با در نظر گرفتن دانش و تجربه بشری و البته شناختی که باید از فضای امروز و بافت فرهنگی جامعه صورت گیرد، می توانند به ویژه در این موضوعات که ارتباط مستقیم با دین دارد و از یک سابقه تاریخی نیز برخودار است، گره گشایی کند. اما در مورد پرسش شما، این پدیده، پیچیدگی ها و ابعاد گوناگونی دارد که به طور طبیعی باید در هنگام بررسی عوامل آن نیز مورد توجه قرار گیرد و روشن است که نمی توانیم در مصاحبه ای کوتاه به این عوامل پرداخت. اما با این حال برخی عوامل دین گریزی، صورتی کلی دارد و در عین حال، بسیار نقش جدی نیز داشته و دارد. به عبارت دیگر، تفاوتی نمی کند در چه زمان یا مکان و یا شرایطی باشد. در هر صورت می بینیم که این عامل موجب گریز و اجتناب بخش ها و دسته های قابل توجهی از مردم و به ویژه جوانان از دین می شود.
یکی از موضوعات مهم در این بحث نوع مواجهه معصومان(ع) با این عوامل است. آنچه در اخبار و روایات متقن مشاهده می کنیم، معصومان(ع) با این عوامل به طور صریح و بی پرده مقابله می کردند. به ویژه در مواردی که یک رخداد یا یک اقدامی صورت گرفته و موجب تخریب ایشان و یا مکتب اهل بیت(ع) شده است، ایشان به هیچ عنوان مسامحه نمی کردند. برای نمونه شما می توانید موضوع مواجهه امام رضا (ع) را با یکی از برادران شان به نام زید مشاهده بفرمایید. «زيد بن موسي» از جمله کسانی است که در تبعیت کامل از امامان خویش نبود و در شرایطی که شورش ها و تحرکاتی بر ضد حکومت عباسی صورت می گرفت، با آنکه رای و نظر ائمه هدی(ع) در کناره گیری از این قیام ها به جهات گوناگون بود، ایشان به این قیام ها پیوست و از این جهت که فرزند امام موسی کاظم(ع) و از نوادگان پیامبر(ص) محسوب می شد، جایگاه قابل توجهی نیز در سپاه و یا به طور کلی نزد عموم پیدا می کرد. او فرستاده یکی از رهبران قیام ها یعنی «ابوالسرايا» در شهر بصره بود.
وی اقدامات ناپسندی در مقابله با حکومت مرتکب شد. برای مثال در اقدامی زننده، خانه‌هاي بني‌عباس و یا کسانی که در برابر بنی عباس نمی ایستادند و به نوعی همراهی کرده بودند را در بصره به آتش کشيد یا دستور غارت آنها را داد و یا مطابق نقلی برخی نخلستان‌هاي مسلمانان را آتش زد. یعنی جدای از خطای او در همراهی با برخی کسانی که به مواجهه با عباسیان می پرداختند، نوع اقدامات او ترس و رعب فراوانی را در برخی مناطق به وجود آورد. یعنی او از مرزهای مقابله با دشمن که از مشی و رویه اسلامی تعریف شده بود و به ویژه آن نگاه اسلامی همراه با رأفت و رحمت نسبت به کسانی که منحرف شده بودند و یا مستضعف بودند، را با این اقدامات از بین برده بود. او به هر ترتیب دستگیر شد و وقتی او را نزد حضرت رضا(ع) در هنگامه ولایتعهدی حضرت آوردند، ایشان به طور روشن نسبت به او واکنش نشان دادند و تعابیر خیلی سنگینی را نسبت به برادر خود فرمودند.
جالب اینجا بود که زید با وجود این اقدامات خود را به اهل بیت(ع) نسبت می داد و برای خود یک جایگاه دینی و مذهبی خاصی برخودار بود. بدیهی است که چنین شخصی با اعمال افراط گونه خود می تواند ضربه خیلی جدی به مذهب بزند. روشن است که راه های هدایت را به سوی بسیار با این اقدامات می بست. لذا امام رضا(ع) هم بر همین بخش تاکید دارند و برای نمونه آمده است که خطاب به او فرمودند: «انت اخي ما اطعت الله فاذا عصيت الله لا اخاء بيني و بينک». یعنی تاکید فرمودند که نسبت با ما تا زمانی معنی می دهد که اقدامات تو در راستای اطاعت از حق تعالی باشد و نه اینکه به مقابله با خداوند ختم شود. بنابراین بنده می خواهم تاکیدی کنم که امروز یکی از عوامل موثر بر دین گریزی مردم نوع نظر و عمل کسانی است که در چشم عموم مردم به عنوان دیندار یا فرد مذهبی شناخته می شوند اما توجه نمی کنند که یک رای و عمل یا نوع بازتاب گفتار و رفتار آنها چگونه می تواند موجب نوعی بدبینی و فرار از دین شود. روشن است که این افراد هر اندازه در جایگاه والاتری قرار گیرند، پیامدهای ناگوار بیشتر خواهد شد و گاه از این افراد در تعبیر معصومان(ع)، به راهزنان بندگان جویای خدا، تعبیر شده است.
از زاویه ای دیگر، راهکار حضرت برای جلوگیری و پیشگیری از دین گریزی چه بوده است؟
در سیره امام رضا(ع) توجه به راهکار مقابله با دین گریزی هم بسیار دیده می شود. برای نمونه حضرت توصیه هایی دارند، که گاه خیلی هم تکرار می شود، اما لازم است به عمق آن توجه بیشتری صورت گیرد. این کلام گوهربار حضرت را مشاهده بفرمایید. «إِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعُونا». (که اگر مردمْ زیبایی های گفتار ما را می دانستند، از ما پیروی می کردند».) در اینجا تاکید حضرت روی اصل کلام نیست. بلکه روی محاسن کلام است. روشن است که تمام آثار اهل بیت(ع) از قوام و عمق و زیبایی برخودار است اما هر کلام و گفتار ایشان زوایای گوناگون معرفتی و علمی دارد. یک وجه گفتار حضرت این است که اگر به این ابعاد توجه شود و آن پیام شیرین و تحوّل آفرین در این گفتارها خوب فهمیده شود و انتقال یابد، مردم به سوی دین و اهل بیت(ع) روی خواهند آورد. البته حضرت این سخن را خطاب به علما و یا کسانی که در مسیر تعلیم آموزه های دین هستند، فرموده اند. پیش از این سخن، ایشان تعبیری دارند و تاکید دارند که طرح و تبیین این محاسن کلام و این تصویری که از شخصیت و مشی دینی ارائه می شود، نیازمند تعلیم و تعلّم است؛ اما جا دارد روی دو نکته با توجه به پرسش حضرتعالی تاکید داشته باشیم.
نخست اینکه بخشی از دین گریزی ها می تواند به دلیل معرفی نشدن مناسب دین باشد. شما مشاهده می فرمایید که امروز ما در فضای مجازی سخنان و رفتارهای گوناگونی را می بینیم که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به عنوان حرف و سخن دین و مذهب و صاحبان آن مطرح می شود. پیامدش هم این است که بخش قابل توجهی از شبهات امروزه درباره دین، به دلیل انتساب سخنان نادرست به قرآن و اهل بیت(ع) و یا فهم غلط از آنها است. بنابراین عموم جامعه مسلمان باید همواره متوجه باشند که دین را از اهلش دریافت کنند و در غیر این صورت اگر بنای بر اعتماد بر هر سخنی باشد، دور شدن از دین و گریز از دین به تدریج رخ خواهد داد. به ویژه در دوره ای که دشمنان سیاسی ما تلاش در تخریب باورهای مردم از این طریق دارند و مشاهده می شود که برای نمونه یک سخن فرد غیرمتخصص را به نام سخن قرآن و اهل بیت(ع) مطرح می کنند.
نکته دوم نیز خطاب امام هشتم(ع) به علمای اسلام و سخنگویان امروز دین است. امام رضا(ع) تاکید می فرمایند که اگر بنا بر گرایش مردم به سوی دین باشد، چاره ای از درک محاسن کلام و بیان صحیح آن نیست؛ و در اینجا باید به یک موضوع دقیقی توجه داشت. جدای از فهم تعابیر و آموزه های دینی، در بسیاری موارد باید نسبت به شیوه استدلال و بیان دینی مطابق با شرایط و نیاز روز نیز دقت فراوان نمود. در بسیاری موارد ممکن است بی توجهی به شرایط و یا مخاطب خاص حضرات معصومان(ع)، موجب شده است که امروز تفسیر صحیحی از کلام ایشان صورت نگیرد و این موجب فهمی شود که پیامدهای ناگواری دارد. به عبارات دیگر طرح محاسن کلام اهل بیت(ع) که به فرموده امام رضا(ع) موجب گرایش به دین می گردد، نیاز به بسترشناسی عضر معصومان(ع) در عین زمان شناسی و آگاهی از تحوّلات امروز دارد.
به عنوان جمع بندی عرض کنم که نکته اخیر بنده و حدیثی که عرض شد، ناظر بر اهمیت نقش بازتابی است که از دین صورت می گیرد و به نوعی نشان می دهد که رسانه از هر نوع سنتی و مدرن آن می تواند تصویری از دین نمایان سازد که موجب جذب یا دفع مردم گردد. در اینجا عموم مردم از یک سو و صاحبان سخن و رسانه از سوی دیگر مطابق فرمایش حضرت رضا علیه السلام وظایفی دارند، که به بخشی از آن اشاره شد.
نظر شما