آداب و اسرار عرفانی سجود/ انسان در حالت سجده وجودش را از هواهای نفسانی تخلیه می‌کند

به گزارش خبرگزاری شبستان؛ جلسه چهل و نهم درس اخلاقِ آیت الله کمیلی خراسانی پیرامون شرح کتاب گرانقدر آداب نماز امام خمینی با حضور شاگردان و علاقه‌مندان به معارف الهی در مسجد سلماسی برگزار شد.

آیت الله کمیلی در ادامه سلسله جلسات اخلاقی در شرح و توضیح آداب معنوی نماز گفت: باب ششم از کتاب شریف آداب نماز در مورد آداب و اسرار عرفانی سجود است. البته مقصود امام راحل سجودهای نماز است؛ اما خود سجده فی نفسه موضوعیت دارد هرچند در نماز نباشد.

آیت‌الله کمیلی گفت: برای نمازهای واجب و مستحبی یک رکوع  و دو سجده وارد شده و تعدد سجده‌ها در هر رکعت مبین اهمیت سجود است؛ چون در سجود، خضوع و خشوع تامّی وجود دارد. در روایت آمده است نزدیک‌ترین و بهترین احوال بنده به خدا، حالت سجود است. یعنی انسان از طریق سجود می‌تواند خود را به خداوند نزدیک کند.

استاد اخلاق گفت: سجده‌های مستقلی از نماز همانند سجده شکر و سجده یونسیه وجود دارد. برای سجده شکر، ذکر «شکراً شکراً» از صد مرتبه تا بیش از هزار مرتبه وارد شده است. یکی از دستورات اساتید اخلاق و عرفان به شاگردان خود مداومت همیشگی بر گفتن ذکر یونسیه در حال سجده است. قرآن کریم دعای حضرت یونس (ع) را در شکم ماهی چنین نقل کرده است: «لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَک إِنِّی کنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ». مقصود از «مِنَ الظَّالِمِینَ»، خروج از ظلمت‌های نفس اماره و خروج از عالم نفس است. لذا چنین عبادتی مخصوصاً اگر به صورت همیشگی و طویل باشد چنین آثاری را با خود به همراه خواهد داشت.

وی افزود: خود فعل سجود موضوعیت دارد حتی اگر بدون ذکر باشد. هرچقدر سجده طولانی‌تر شود اثرات معنوی، قربی و روحی آن بیش‌تر ادراک می‌شود. سجده‌های طولانی و گریه‌های پر سوز و گداز حضرت امام موسی بن جعفر (علیه السلام) نیز معروف است؛ چنان‌چه در زیارت‌نامه حضرت آمده است: «حلیف السجدة الطویلة».

وی درباره قسم دیگر سجده شکر گفت: اگر خداوند به انسان فرزندی داد، فوراً سجده کند. در صورت سالم بودن اعضای بدن نوزاد، بگوید خدایا شکرت که به من فرزندی داده‌ای که اعضایش سالم است. همان‌طوری‌که حضرت امام زین العابدین (ع) این کار را انجام می‌داد؛ وقتی خداوند، فرزندی به او عطا می‌کرد، از دختر یا پسر بودنش نمی‌پرسید، بلکه همین‌قدر که متوجه می‌شد فرزند، ناقص نیست و از لحاظ بدنی سالم است، فوراً به سجده می‌رفت و شکر خدا را انجام می‌داد.

استاد حوزه گفت: در روایتی از حضرت رسول الله (ص) درباره آثار سجده طولانی آمده است: «إذا أرَدتَ أن یَحشُرَکَ اللّه ُ مَعی فَأطِلِ السُّجودَ بینَ یَدَی اللّه ِ الواحِدِ القَهّارِ» ؛ یعنی اگر می خواهی خداوند تو را با من محشور فرماید، در پیشگاه خدای واحد قهّار هر مقداری که می‌توانی سجده‌ات را طولانی کن و مدتی در سجده بمان.

وی افزود: در حالات ابن ابی عمیر از اصحاب حضرت امام صادق «علیه السلام» آمده است: «کان یسجد سجدة شکر بعد صلاة الفجر الی زوال الشمس»؛ وی بعد از نماز صبح، سجده شکر می کرد و سر بر نمی داشت مگر هنگام زوال آفتاب!

آیت الله کمیلی گفت: سجده از منظر امام راحل، ترک خویشتن است؛ انسان در حالت سجده وجودش را از هواهای نفسانی تخلیه می‌کند. چون در وضعیت سجده، توجه و انقطاع شدید می‌شود و حالتی از تقرب و نورانیت به فرد دست می‌دهد.

وی سپس به قرائت ابیاتی از غزل شماره ۲۵۰ حافظ در این خصوص پرداخت:

روی بنما و وجود خودم از یاد ببر***خرمن سوختگان را همه گو باد ببر

ما که دادیم دل و دیده به طوفان بلا***گو بیا سیل غم و خانه ز بنیاد ببر

روز مرگم نفسی وعده دیدار بده***وانگهم تا به لحد خرم و دلشاد ببر

بعد از این چهره زرد من و خاک در دوست***باده پیش آور این جان غم آباد ببر

سعی نابرده در این راه به جایی نرسید***مزد اگر می‌طلبی طاعت استاد ببر

حضرت امام در باب ششم کتاب آداب نماز درباره سرّ اجمالی سجده می‌فرماید: «و آن نزد اصحاب عرفان و ارباب قلوب، ترک خویشتن و چشم بستن از‏‎ ‎‏ماسوی؛ و به معراج یونسی ـ که به فرو رفتن در بطن ماهی حاصل شد ـ متحقّق‏‎ ‎‏شدن به توجه به اصل خویش بی رؤیت حجاب. و در سر بر تراب نهادن،‏‎ ‎‏اشارت به رؤیت جمال جمیل است در باطن قلب خاک و اصل عالم طبیعت. و نهادن ام الدّماغ، که مرکز سلطان نفس است و عرش الرّوح است، به ادنی‏‎ عتبۀ مقام قدس، و دیدن عالم خاک است عتبۀ مالک الملوک.‏»؛ انسان باید به اصل خود و به آن «بَلی» که در عالم ذر گفت توجه کند.

استاد کمیلی خراسانی با اشاره به داستانی از رسول خدا (ص) گفت: پیامبر گرامی اسلام(ص) در شب نیمه شعبانی از حجره خود بیرون می‌رود سپس به حالت سجده به روی زمین افتاده و می‌گویند: «اللَهُمَّ لَکَ سَجَدَ سَوَادِی وَ خَیَالِی وَ بَیَاضِی‌»؛ سواد، خیال و بیاض اشاره به سه عالم طبیعت، مثال و حقیقت دارد. این همان عوالمی است که عرفا از آن نام می‌برند و مصادیق آن در کلام قرآن و اهل بیت نیز وجود دارد.

وی در توضیح کلام امام راحل گفت: از آداب قلبیه سجود یافتن حقیقت فطریّه توحیدی است که «کل مولود یولد علی الفطرة». انسان با آمدن به این دنیا به محبت دنیا و وسایل دنیا آلوده شد. حالا انسان باید برگردد به همان حالت طبیعت اولیه‌اش که توحید است و این تعلقات را از خود بیرون کند و از حجاب‌ها خارج شود. انسان باید اصل و ریشه خود را پیدا کند. این‌که از کجا آمده؟ درکجاست؟ و به کجا می‌رود؟ حضرت علی (ع) می‌فرماید: «رَحِمَ الله امْرَاً عَرِفَ مِنْ اَیْنَ و فی اَیْنَ وَ اِلی اَیْنَ»؛ خدا رحمت کند آن کسی را که بداند از کجا آمده، برای چه آمده و به کجا می‌رود. 

استاد حوزه درباره حقیقت سجده گفت: «عن ‏‏مِصباحِ الشَّریعة‏‏. قٰالَ الصّادِقُ عَلَیْهِ السَّلامُ: مَا خَسِرَ، وَ اللَّه، مَنْ أَتَی‏‎ ‎‏بِحَقِیقَةِ السُّجُودِ وَ لَوْ کَانَ فِی الْعُمْرِ مَرَّةً وَاحِدَةً. وَ مَا أَفْلَحَ مَنْ خَلاَ بِرَبِّهِ فِی مِثْلِ ذَلِکَ‏‎ ‎‏الْحَالِ تَشْبِیهاً بِمُخَادِعٍ نَفْسَه، غَافِلاً لاَهِیاً عَمَّا أَعَدَّهُ اللّه ُ لِلسَّاجِدِینَ مِنْ أُنْسِ‏‎ ‎‏الْعَاجِلِ وَ رَاحَةِ الاْجِلِ.»؛ امام صادق (ع) می‌فرماید: اگر بندۀ خدا در مجموع عمرش ولو یک‌ مرتبه، سجود کاملی را با حقیقت، آداب و آثاری که دارد انجام بدهد، هیچ‌گاه خسارت و زیان نکرده است. و هیچ‌وقت روی رستگاری را نخواهد دید اگر در حال سجود خلوت کند ولی با خودش خدعه کند. اگر انسان نتواند در تمام عمرش یک سجده کاملی را با آن حالت خضوع تام، بصیرت و معرفت انجام دهد در واقع خودش را فریب داده است و در حالت غفلت به سر می‌برد. و نمی‌داند که خدا برای سجده‌کنندگان واقعی و اهل سجود چه چیزهایی را در دنیا و آخرت آماده کرده است.

استاد اخلاق در توضیح فرازهای دیگر حدیث گفت: «وَ لاَ بَعُدَ عَنِ اللّه أَبَداً مَنْ أَحْسَنَ تَقَرُّبَهُ فِی السُّجُودِ.»؛ امام صادق(ع) می‌فرماید: اگر بندۀ خدا، سجدۀ خود را در محضر خدا زیبا کند، هیچ‌گاه از خدا دور نخواهد شد؛ چون در سجود، تقرّب به دست می‌آید. بندۀ خدا باید در حال سجود این تقرّب و نزدیکی خود به خدا را احساس کند. «وَ لاَ‏‎ ‎‏قَرُبَ إِلَیْهِ أَبَداً مَنْ أَسَاءَ أَدَبَهُ وَ ضَیَّعَ حُرْمَتَهُ بِتَعَلُّقِ قَلْبِهِ بِسِوَاهُ فِی حَالِ سُجُودِهِ.‏‎ ‎‏فَاسْجُدْ سُجُودَ»؛ هم‌چنین آن بنده‌ای که اسائۀ ادب کرده و در محضر خدا، سجدۀ دروغین کند و حرمت و عظمت خدا را ضایع کند و خدا نگاه کند و ببیند که دلش پیش خدا نیست، چنین بنده‌ای به خدا نزدیک نخواهد شد. کسی که قلبش در حال سجود، جای دیگری است، در محضر خدا اسائۀ ادب کرده است. انسان باید در حالت انقطاع و سجود فقط خداوند را که محبوب و معشوق ازلی است در نظر بیاورد.

وی درباره آداب سجود عرفانی گفت: «فَاسجُدْ سُجودَ مُتَواضِعٍ لله تعالی ذَلیلٍ»؛ انسان باید سجده‌اش، متواضعانه باشد و در هنگام سجده متوجه عظمت خداوند و ذلت و خواری خودش شود.

استاد عرفان درباره نحوه تحصیل سجده عارفانه گفت: «عَلِمَ أنّهُ خُلِقَ مِن تُرابٍ یَطؤهُ الخَلقُ»؛ انسان باید به این معرفت رسیده باشد که من از خاک و گِل خلق شده‌ام. این خاک، همان خاکی است که خلق خدا با کفش و پاهای خود بر روی آن راه می‌روند. این خاک، دیگر تکبّر، خودبینی و بزرگ‌بینی ندارد. لذا وقتی انسان به این مُهر که از خاک است توجه کند قهراً آن حالت‌های معنوی نیز برایش حاصل خواهد شد.