خبرگزاری شبستان، سایت ستاد اقامه نماز کشور همزمان با سالروز میلاد با سعادت حضرت فاطمه زهرا (س) در مطلبی به نقش نماز در سیره و زندگی آن حضرت پرداخته است که در ذیل می آید:
إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ: ما به تو کوثر [= خیر و برکت فراوان] عطا کردیم! این آیه در وصف کسی آمده است که کلمات در بیان جلالتش، عاجزند. از این روست که برای توصیف و بیان شرافت و بزرگی اش گفته اند: «فاطمه، فاطمه است»[۱] زیرا واژه ای جز فاطمه نمی تواند که فاطمه را به جهانیان بشناساند. فاطمه ای که نور نمازش، هنوز آسمان اسلام را روشنی می بخشد. از این روست که در وصف نمازش گفته اند وقتی که فاطمه زهرا سلام الله علیها در محراب نماز می ایستاد، نورش برای اهل آسمان می درخشید، همانطوری که نور انجم برای اهل زمین می درخشد.[۲] در این مقاله بر آن شدیم تا به موضوع نماز در سیره و زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بپردازیم. برای پرواز در این آسمان وسیع و پرستاره با ما همراه و همسفر باشید.
پرورش الهی فاطمه زهرا سلام الله
حضرت فاطمه زهرا سلام الله، الفت و انس خود با خالقِ بی همتا و عشق به عبادت و نیایش را مرهون پرورش الهیِ پدری بی مثال که آفرینش انسان، به خاطر او بود و مادری که مصداق بارز « وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُولَٰئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»[۳]؛ و آنان که (مشتاقانه در ایمان) بر همه پیشی گرفتند و (در اطاعت خدا و رسول) مقام تقدم یافتند* آنان به حقیقت مقربان درگاهند.[۴] و اسوه اخلاص و استقامت در راه اسلام بود، است. ایشان در خانه ای پا به دنیا نهاد که در آن همواره راه و رسم بندگی و پرستش معبود، به زیبایی و شکوه هرچه تمام تر جلوه می کرد. از همان کودکی، هر روز و هر وعده، بانگ و نوای ملکوتیِ تکبیر را می شنید، مناجات ها و زمزمه های عاشقانه ی پدر و مادر را با معشوق و معبود بی همتا استماع می کرد و با گوشت و خون می آمیخت.
هنگام عروج مادر به سرای آخرت، پدر، با آغوش پرمهرش او را در برگرفت و به پرورش و تعالی روح الهی و معصوم او همت گماشت. پدری که شبانگاهان را به احیا و عبادت مشغول بود و فاطمه خردسال، گاه نظاره گر پدر در محراب عبادت و گاه همراهِ ایشان بر سجاده نماز و مناجات بود و پر واضح است که در این احیا و عبادت های شبانه با خلوتِ شب و سجاده ی سحر انس و الفتی جدایی ناپذیر یافت .
چرا فاطمه، زهرا نامیده شد؟
ابان بن تغلب [۵] می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم : یابن رسول الله ! چرا حضرت فاطمه، زهرا نامیده شدند؟ حضرت در پاسخ فرمود: به این دلیل که روزی سه بار انوار وجودش تلؤلؤ می نمود: هنگام نماز صبح ، در حالی که مردم در خواب بودند و او در محراب عبادت، جمالش منیر شده و سفیدی نورش به خانه های مردم مدینه می تابید و دیوارهای شهر از آن نور سپید می گشت. مردم مدینه، حیرت زده به خدمت پیامبر اکرم صلی الله می رسیدند و از آن چه که مشاهده کرده بودند می پرسیدند. رسول خدا آنان را روانه منزل فاطمه سلام الله می کردند و آن ها هنگامی که به منزل دخت نبی اکرم آمده و می دیدند که ایشان در محراب عبادت نشسته و نماز می گزارد در حالی که نور جمالش از محراب ساطع است، در می یافتند که آن نوری که دیده بودند، از نورِ عبادت فاطمه زهرا علیهاالسلام بوده است .
و نیز به هنگام نیمه روز، که برای نماز ظهر آماده می شد، پرتو انوار جمالش، بر خانه های مردم می تابید و لباس ها و رنگشان منیر می شد، آنها باز حیرت زده به خدمت رسول خدا رسیده و از آن چه که مشاهده کرده بودند، سؤال می کردند و حضرت باز آن ها را به منزل فاطمه رهنمون می شد، آنان می دیدند که فاطمه در محراب عبادتش ایستاده و جمالِ ایشان می درخشد و آن گاه در می یافتند که آن چه دیده اند، از نورِ ایشان بوده است .
و نیز در ساعات پایانی روز، که آفتاب رو به غروب بود، صورتش سرخ شده و جمالش از خرسندی به جهت شکر خدای تعالی به سرخی می درخشید و نور جمال آتشینش به خانه های مردم می تابید و دیوارها سرخ دیده می شد، آنان متحیر و متعجب از این احوال به خدمت پیامبر اکرم صلوات الله رسیده و از علت آن سؤال می کردند، حضرت رسول باز آنان را به منزل فاطمه علیهاالسلام رهنمون می شدند و دوباره می دیدند که آن بانوی بزرگوار بر محراب عبادت مشغول تحمید و تسبیح و عبادت خدای تعالی است و نور جمالش به سرخی می درخشد و (آن گاه ) درمی یافتند که آن چه دیده بودند از نور جمال فاطمه علیهاالسلام به برکت عبادات و نماز ایشان بوده است.[۶]
نماز در سیره حضرت فاطمه زهرا سلام الله
جلوه ها و مظاهرعبادات و نمازها و نیایش های زهرا سلام الله، کتابی سترگ است که خواندنش روح آدمی را صیقل داده و شوق وصل به معبود را در وجودش دوچندان خواهد کرد. در اینجا به برخی از این مظاهر خواهیم پرداخت:
فاطمه مظهر عبادت
رمز و راز عزت و شوکت و عظمت فاطمه را باید در عبادت های خالصانه او جستجو کرد. او بانویی بود کم سال و جوان ، ولی در عبادت و تهجد، همچون پیری زاهد وعارف ، دستانش به سوی معبود بلند و قامتش برای عبادت او، دائما در خم و راست و مشغول قیام و قعود بود.
او در عالم هستی، تنها بانویی است که خدای بزرگ را با بند بند وجودش می ستاید و تنها بانوئی است که می تواند مظهر عبادت و شکوه بندگی به معنای واقعی باشد.
فاطمه زهرا سلام الله دارای خانواده و همسر و فرزندان است و مسئولیت اداره امور خانه و خانواده و نیز تربیت فرزندان و کارهای جاری خانه از قبیل تهیه آرد و طبخ نان و … بر عهده اوست. از طرف دیگر تربیت الهی و خلق و خوی محمدی که در وجودش جلوه گر است باعث می شود که هیچگاه از خدمت کردن به محرومان دریغ نکند و برای رفع مشکلات آن ها اهتمام بورزد، فاطمه به همه این امور، رنگ خدایی می زند و با وجود تمام مشکلات و مصائب از انجام عبادت و نوافل و قرآن خواندن و شب زنده داری و دعا کردن باز نمی ماند.
محراب عبادت مأمن اوست به گونه ای که روزها پس از فراغت از مشغله های زندگی و شبها پس از به خواب رفتن دیدگانِ فرزندان، وضوی عشق گرفته و با نیت تقرب به ذات اقدس الهی، وارد محراب عبادت شده و خود را در دریای مناجات و راز و نیاز با خدا غرق می کند. او دنباله رو مادر برگزیده ی خویش و به واقع مصداق این آیه ی شریفه قرآن بود که می فرماید: « وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَامًا»[۷]: و آنان هستند که شب را به سجده و قیام نماز در برابر خدایشان روز کنند.[۸]
امام حسن مجتبی علیه السلام درباره ایشان فرمودند: «در دنیا کسی عابدتر از مادرم، فاطمه علیهاالسلام نبود. آن قدر به عبادت و نماز می ایستاد تا جایی که پاهایش ورم می کرد.»[۹]
سلام فرشتگان بر فاطمه هنگام عبادت
علامه مجلسی رحمه الله از قول پیامبر اکرم صلی الله اینگونه روایت می کند: فاطمه بانوی زنان همه جهانیان از قدما و آیندگان است. او در محراب عبادت خود می ایستد در حالی که هفتاد هزار فرشته مقرب الهی به صف شده و بر او سلام می دهند و او را به همان گونه که با مریم سلام الله سخن می گفتند، ندا می دهند و می گویند: ای فاطمه! همانا خداوند تو را از میان مردم برگزید، و پاک و طیب ساخت و بر زنان عالم برتری داده است .[۱۰]
فاطمه محدثه، هم صحبت ملائک
اسحاق بن جعفر بن محمد بن عیسی بن زید بن علی درباره ایشان می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «از آن روی حضرت فاطمه را، محدثه نامیدند زیرا فرشتگان از آسمان فرود آمده و همان گونه که بر مریم علیها سلام فرود آمدند و با ایشان صحبت می کردند، با دخت رسول الله نیز صحبت می نمودند و به ایشان می گفتند: ای فاطمه! خداوند تو را از میان مردم برگزیده و طیب و طاهر نموده و بر سایر زنان برگزیده عالم برتری داده است. ای فاطمه! در پیشگاه پروردگار خویش خضوع نما، سجده کن و همراه با رکوع کنندگان رکوع نما! فاطمه سلام الله با آنان سخن می گفت. [۱۱]
گهگاهی که فاطمه زهرا سلام الله در حال نماز و مناجات بود و یکی از فرزندان بی تابی کرده و می گریست، به ناگاه گهواره کودک به خودیِ خود می جنبید، زیرا ملکی آن را به حرکت در می آورد تا فاطمه در محراب نماز بماند. [۱۲]
فاطمه، مایه مباهات پروردگار
پیامبر گرامی اسلام صلی الله در بیان عظمت و شأن مقام دختر بزرگوارش حضرت زهرا فرمودند: دخترم فاطمه سرور بانوان عالم از پیشینیان و آیندگان است. همانا او پاره تن من است و نور چشم و میوه قلبم و روحی که در میان دو پهلوی من است. او حوریه ای است در سیمای انسان . چون در محراب عبادت در پیشگاه پروردگارش می ایستد، نور وجود و جمال او برای ملائکه ی آسمان می درخشد، همان گونه که نور ستارگان برای ساکنین زمین درخشندگی و تلؤلؤ دارد. در آن هنگام است که پروردگار متعال، به فرشتگان خود می فرماید: هان! ای ملائک ! به بنده ام نظر کنید، فاطمه سرور و سیده بندگانم که در پیشگاهم ایستاده، در حالی که اعضاء و جوارحش از خوف من به لرزه افتاده و با تمام وجود خویش برای ستایش و عبادتم قیام کرده است. شما را شاهد قرار می دهم که محبان و شیعیان وی را از آتش دوزخ ایمن گردانم . [۱۳]
شوق عبادت در ذات فاطمه
جلوه های بندگی و عبادات فاطمه زهرا سلام الله بسیار است، به ویژه عبادتهای خالصانه و عارفانه ی شبانگاهان و سحرگاهان وی که در خلوت شب و در سکوت و نوم آدمیان، قیام کرده و به پا می ایستد و آنقدر در این راه تهجد می کند که پاهایش ورم می کنند.
البته این موضوع امری بدیهی است زیرا که فاطمه، دختر ختم رسل و برترین عابد است؛ یعنی دختر همان رسولی که برای امر عبادت ساعت های طولانی به نماز می ایستد تا این که خدایش به وی فرمود: «طه * ما انزلنا علیک القرآن لتشفی»[۱۴]؛ ما قرآن را از آن بر تو نازل نکردیم که (از کثرت عبادت خدا و جهد و کوشش در هدایت خلق) خویشتن را به رنج درافکنی. [۱۵] همانا فاطمه زهرا سلام الله، مفهوم و قدر و قیمت عبادت را به خاطر معرفت بسیار و شناخت ژرفش نسبت به خالق یکتا می دانست ، پس جای هیچ تعجب و حیرت نیست که ایشان تا این اندازه مشتاق نماز باشد و از عبادت لذت ببرد و در این راه، خود را با ایستادن های طولانی در برابر پروردگار به زحمت افکند و اظهار تذلل و خشوع نماید، پنداری که هیچ گاه از قیام و رکوع و سجودِ نماز، خسته و آزرده نمی گردد.[۱۶]
این اشتیاق به حدی است که فاطمه زهرا در شب ازدواجش با علی علیه السلام، از ایشان می خواهد که با هم به نماز بایستند و در این شب خدای تعالی را عبادت نمایند. [۱۷]
احیای اذان گفتن بلال بعد از رحلت رسول الله توسط حضرت فاطمه
یکی از اقدامات بزرگ حضرت فاطمه زهرا سلام الله بعد از رحلت جانسوز پدر بزرگوارشان، زنده نگهداشتن سنن و خاطرات دوران حیات ایشان بود. فاطمه می خواست با احیا و یادآوری آن روزها، روان خواب و دل های مرده را بیدار کند و از ظلمت و تاریکیِ جهل به سوی روشناییِ آگاهی رهنمون شود، و از این طریق، توطئه ها و دسیسه های دشمن و افکار و نیات پلید آن ها را خنثی کند، یکی از این بازیابی ها و احیاء سنت ها، اذان بود چرا که روح اذان، گواهی و اقرار به توحید و رسالت رسول خدا صلی الله و ولایت امیر المؤمنین علی علیه السلام است. به راستی که زهرای مرضیه، آموزگار بیداری و هوشیاری و نکته سنجی است .
وقتی رسول الله از دنیا رفت و وصی برحق او را به ناحق کنار نهادند، بلال، مؤذن محبوب پیامبر به عنوان اعتراض، دیگر اذان نگفت و هر چه به سراغش می آمدند و اصرار می کردند، امتناع می ورزید و عذر می تراشید. زهرا علیهاالسلام بنا به دلایلی که گفته شد، از بلال درخواست کرد که دوباره اذان بگوید. فرمود: بسیار مشتاقم که صدای مؤذن محبوب پدرم را دوباره بشنوم .
بلال بر بالای بام مسجد رفت. آوای گرم اذان بلال در کوچه های مدینه پیچید: «الله اکبر …»، همه مردم شهر، دست از کار کشیدند. هر کس که صدای اذان بلال را می شنید، دست دیگری را می کشید و شتابان به سمت مسجد می آورد، همه ی مردم حتی زنان و کودکان در بیرون مسجد جمع شده بودند، مدینه به یکباره تعطیل شد.
همه آنها به طنین گوش نواز و ملکوتی بلال گوش می دادند و بر دهان او خیره شده بودند. ناگهان، به یاد ایام حیات رسول خدا صلوات الله افتادند، فریاد های بی امان گریه، در مدینه پیچیده بود. مدینه، شهر پیغمبر کمتر این گونه روزهایی را به یاد داشت . همه از یکدیگر سؤال می کردند، چرا بلال تاکنون اذان نمی گفت ؟ چه شده که اینک به درخواست زهرا دوباره اذان می گوید؟ چرا زهرا می گرید؟ جماعت، به یکدیگر نگاه می کردند، سپس سرها را به زیر انداختند و به یاد خانه نشینی علی افتادند. از خود و بیعتشان با ابوبکر خجل بودند. زهرا سلام الله نیز همراه جماعت به اذانِ بلال گوش جان فرا داده بود و به یاد دوران شیرین پدر و ماجرای غدیر و…افتاد. و همچون ابر بهار اشک می ریخت .
در فضای مدینه پیچید: اشهد ان محمدا رسول الله … فاطمه زهرا، دیگر طاقت نیاورد، فریاد و ناله ای سر داد و از حال رفت . آن چنان که مردم پنداشتند که از دنیا رفته است.
آنگاه فریاد برآوردند که: بلال بس کن ، دختر رسول الله را کشتی!
بلال ، اذان را نیمه رها کرد و ندانست که چگونه خود را بر بالین زهرا علیهاالسلام رساند. زهرا که به هوش آمد، از بلال درخواست ادامه و اتمام اذان را نمود. بلال گفت: از این فرمان درگذرید که من بر جان شما بیم دارم.
با اصرار خود بلال و خواهش ها و گریه های مردم ، زهرا سلام الله از خواسته خود چشم پوشید . [۱۸]
تشویق فرزندان به انس با نماز
پس از نزول آیه «و امر اهلک بالصلوه»، رسول الله پیوسته و بدون خستگی تا هشت ماه به در منزل علی علیه السلام و فاطمه سلام الله می آمدند و می فرمودند: «الصلوه، رحمکم الله انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»؛ نماز، خدا رحمت تان کند، همانا خدا می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور نموده ، آن طور که خود می داند تطهیرتان کند.[۱۹]
با توجه به این نوع تربیت فکری و عقیدتی، یکی از محورهای بنیادی که حضرت زهرا سلام الله به آن توجه ویژه ای مبذول داشتند، تقویت بُعد پرستش خداوند متعال و نیز گرایش و اشتیاق فرزندان به انجام تکالیف شرعی و دینی بود. ایشان شوق بندگی و فروتنی در برابر معبود را از همان دوران کودکی در جان فرزندان خود نهادینه کرده و آنان را چنان نیکو تربیت نموده که در همه حال، بهترین و شایسته ترین اعمال را عبادت معبود یکتا دانسته و از پرداختن به آن بالاترین و بهترین بهره ها و لذتها را می بردند.
ایشان همواره بر این امر تاکید داشتند که باید بچه ها را از همان طفولیت به انجام عبادت فرا خواند و آنان را به خداوند مهربان پیوند داد و شیرینی و حلاوت محبت و ارتباط با معبود را در کام آنان ریخت تا در بزرگسالی، انجام تکلیف و واجبات برای آنان، نه تنها رنج و زحمتی نداشته باشد بلکه با شوق و اشتیاق فراوان به استقبال آن بروند.
با همین اندیشه و رویکرد، فاطمه سلام الله فرزندان خود را حتی به احیاء و شب زنده داری عادت میدادند. البته بدیهی است که ایشان، شیوه تربیت صحیح فرزند را به خوبی می دانست و این رسالت را به گونه ای به انجام می رساند که در حد توان و علاقه ی فرزندان باشد.
راز عبادت های شبانه زهرا سلام الله
بارها پیش آمده بود که با مناجات ها و گریه های شبانه فاطمه زهرا، فرزندان از خواب بیدار می شدند. امام حسن علیه السلام می فرماید: در یک شب جمعه از خواب برخاستم و دیدم که مادرم در محراب عبادت بر سر سجاده نمازش ایستاده و تا زمان طلوع صبح همواره، در رکوع و سجود بود و همه را دعا می کرد. گفتم : مادر! چرا برای خودمان حاجتی طلب نکردی؟ در پاسخ گفت:« الجارُ ثُمَّ الدّارُ»؛ پسرجانم ! اول همسایه بعد خودمان .[۲۰]
خوف و خشیت فاطمه زهرا در نماز
یکی از ویژگی های دیگرِ نماز و عبادت حضرت فاطمه علیهاالسلام، خوفِ ایشان از خداوند بزرگ قهار بوده است . ابومحمد دیلمی در کتاب ارشاد القلوبِ خود، روایتی را در این باره نقل کرده است. او می گوید: «کانت فاطمه تنهج فی صلواتها من خوف الله»؛ [۲۱]؛ حضرت فاطمه علیهاالسلام به هنگام نماز از خوف خداوند نفسش به شماره می افتاد.
آری! سبب این حالتِ نفس نفس زدن که در هنگامه ی نماز و دعا برای فاطمه زهرا پیش می آمد، خوف وی از حضرت باری تعالی بوده است .
سؤالی که در اینجا پیش می آید، این است که خوف از چه چیزی؟ چرا؟ مگر حضرت فاطمه زهرا، معصوم نبوده و آیه تطهیر در شأن ایشان نازل نشده است ؟ پس چرا کسی که باری تعالی او را از ناپاکی ها و معاصی و پلیدی ها تطهیر نموده و یقیناً گناه و معصیتی از جانب او انجام نمی شود، از خداوند خائف و ترسان باشد؟
در پاسخ این سأال اینگونه گفته اند که: خوف، دلایل متعدد دارد، بعضی اوقات به سبب انجام گناه و کثرت اعمال سوء است و این که انسان می داند که در محضر خدایی ایستاده است که او را به دلیل ارتکاب به گناهش مجازات خواهد نمود و گاهی نیز منشاء خوف، حصول یقین نسبت به نقص ذاتی خود و کمال وجودی معبود است، و انسانِ ناقص، چون خود را در محضر پروردگار کامل بیابد، بدیهی است که نفسش به شماره می افتد و رنگ از رخسار می رود و از خود بیخود می شود.
کلام آخر
علامه اربلی در کشف الغمه در مورد وصف حالات نماز حضرت فاطمه اینگونه آورده است:«حضرت زهرا سلام الله به هنگام نماز و عبادت لباس پاکیزه می‌پوشیدند و عطر استعمال می‌کردند. چنان که حتی در واپسین لحظات عمر مبارک خویش به اسماء بنت عمیس فرمودند: عطر و جامه ی مخصوص نمازم را بیاور، می‌خواهم نماز بخوانم. اسماء می‌گوید: من آنها را حاضر کردم. ایشان وضو گرفتند ولی بعد از وضو حالشان منقلب شد. سر مبارکشان را بر زمین نهاده و به من فرمودند: اسماء! هرگاه که وقت ادای نماز فرا رسید مرا بیدارکن تا نماز بگزارم.
آری! سیره حضرت زهرا سلام الله علیها، در ادای فرضه نماز و علاقه و اهتمام ایشان به آن، الگویی است برای تمامی مسلمانان باایمان که با درک و فهمی درست از فلسفه و حکمت نماز، با لباسی آراسته و معطر به دیدار معبود بشتابند و با اشتیاق به نماز بایستند و از شدت خشوع و خشیت، از هرچه غیر اوست فارغ شوند و در دعاهایشان اول برای دیگران بخواهند و سپس حوائج خود را طلب نمایند و … باشد که از شفاعت حضرت زهرا سلام الله علیها بهره مند شده، نسیم قرب الهی شامل احوال شود ان شاء الله.
پی نوشت ها
- دکتر علی شریعتی، زن، مجموعه آثار ۲۱، فاطمه فاطمه است.
- بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۲.
- سوره واقعه، آیات ۱۰ و ۱۱
- ترجمه مهدی الهی قمشه ای
- أبان بن تغلب جُرَیری (؟ -۷۵۸م) قاری و لغوی شیعی کوفی بود. از شاگردان برجسته‌ی امام سجاد (ع) و از رجال حدیث است که رجال شیعه و سنی به اخبار و روایات او اعتماد داشته‌اند. او در فقه و ادبیات عرب و قرائت قرآن سرآمد بود. کتاب‌هایی تألیف کرده از جمله: تفسیر غریب القرآن و کتاب الفضائل. أبان قرائت منحصر به‌فردی در قرآن داشت که هم‌اکنون نزد قاریان قرآن مشهور است.
- بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۱.
- سوره فرقان، آیه ۶۴
- ترجمه مهدی الهی قمشه ای
- بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۶۱.
- همان، ص ۴۹.
- همان، ص ۷۸.
- فاطمه زهرا شادمانی دل پیامبر، ص ۲۹۲.
- فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت ، ص ۲۳۱.
- سوره طه، آیات ۱ و ۲
- ترجمه مهدی الهی قمشه ای
- فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت ، ص ۲۳۱.
- احقاق الحق ، ج ۴، ص ۴۸۱.
- بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۵۷.
- ترجمه تفسیر المیزان ، ج ۱۴، ص ۳۳۸ و ۳۳۹.
- علل الشرائع ، ج ۱ ، ص ۱۸۳
- ارشاد القلوب ، ج ۱، ص
نظر شما