تداوم مسیر علمی دکتر مجتهدی به نفع فلسفه اسلامی و فلسفه غرب است

به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به مناسبت روز معلم، صبح امروز دوشنبه ۱۰ اردیبهشت اقدام به برگزاری ویژه‌برنامه بزرگداشت استاد مرحوم دکتر «کریم مجتهدی» تحت عنوان «یک عمر معلم» کرد.

در این ویژه برنامه‌ که با حضور «محمدعلی زلفی‌گل» وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین «محمدمهدی اسماعیلی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد، از کتابخانه تخصصی فلسفه و غرب‌شناسی به همراه ۲۰ جلد کتاب انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز رونمایی شد.

در ابتدای این آیین «عبدالمجید مبلغی» در مورد کتاب «فلسفه و تجدد» به سخنرانی پرداخته و با بیان اینکه آثار دکتر مجتهدی موید ذهن ممتاز اوست، اظهار کرد: فراتر از رخدادنگاری اندیشه به معنای شناسایی سیر تحول و تطور آگاهی، دکتر مجتهدی درکوشش‌های علمی خود حائز ویژگی دیگری نیز بود که به یک معنا فضای دانشگاهی ایران را پیشروانه کرد، او اندیشه نگاریِ رخداد داشت یعنی در مواجهه و مراجعه به مناسبات بیرون، جان‌مایه‌های موجود در ملاحظات را لحاظ می‌کر. 

این استاد دانشگاه ادامه داد: در کتاب فلسفه و تجدد دکتر مجتهدی، ضرب‌آهنگِ گسترش آگاهی در قرن هجدهم را شاهدیم، یعنی قرنی که اتفاقات بسیار مهم را نَه تنها در زمانه خود که در قرون پسین بر جای گذاشت، لذا دکتر مجتهدی تلاش می‌کند در این اثر بگوید که چگونه باید قرن ۱۸ را در دو قطب اندیشید، او نخست طرز فکر منورالفکری فرانسه و چگونگی عبور از آن را مطرح می کند، رصد این ضرب‌آهنگ به او اجازه داد تا به تدریج تاملات پیچیده در قرن هجدهم را برای ما نمایان و گزارش متنابهی را نشان‌مان دهد؛ دکتر مجتهدی در این کتاب نکته مهمی را پیش می‌کشد که بسیار شنیدنی است، او سرشتِ اثبات‌گرا و ذهنیت قرن هفدهم را تشخیص و تقریر می‌کند و آرام آرام آن را مطرح می‌کند.

مبلغی گفت: این کتاب به لحاظ تاریخ نگاری از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و این مساله را مطرح می کند که منورالفکران فرانسوی بر آن بودند که تاملات خود را از جنس فلسفه و خویشتن را فیلسوف بدانند، دکتر مجتهدی کوشش خود را دررویکرد انتقادی نسبت به این رویکرد گذاشت و مشخص کرد که چرا این رویکرد در وهله نخست فلسفی نبود و در وهله بعدی چرا کار آنها اندیشه فلسفی را ارتقا نبخشید.

این پژوهشگر افزود: مجتهدی می‌گوید آنها علم زده بودند، او حتی از اصطلاح سوء‌استفاده از فلسفه استفاده می‌کند و می گوید این افراد به این امر مشغول بودند، اینجاست که مجتهدی فراتر از رخدادنگاری اندیشه موفق به اندیشه‌نگاری رخداد می‌شود.

در ادامه این آیین حجت‌الاسلام «رضا غلامی»، به سخنرانی پرداخته و با بیان اینکه ما در مطالعات تطبیقی دو یا چند اندیشه، دانش و نظریه علمی را با استفاده از روش های مختلف مطرح میکنیم، تصریح کرد: در هستیِ علم، جهان‌های گوناگونی وجود دارد و معمولا محققان به مطالعه تطبیقی دو فلسفه که در دوجهان متفاوت زیست می‌کنند رغبت نشان نمی دهند، مثلا یک عده تصور می‌کنند که این کار اساسا ممکن نیست، برخی نیز بر این باورند که مقایسه ممکن اما بسیار دشوار است و چندان هم به حال فلسفه سودمند نیست. 

استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی  ادامه داد: برخی نیز اساسا فلسفه اسلامی را آنقدر پر اهمیت تلقی نمی کنند که وارد مقایسه آن با فلسفه‌های مدرن غربی شوند، این بی رغبتی میان محققان فلسفه برای مقایسه مشرب ها و نظریات فلسفی در دو جهان فلسفه اسلامی و فلسفه مدرن وجود دارد و آثار علمی خود را در محیط‌های آکادمیک ایران و برخی محیطهای آکادمیک دنیای اسلام گذاشته است. 

وی گفت: مرحوم مجتهدی را بیشتر به عنوان یک استاد و محقق و روایتگر نقاد فلسفه مدرن غربی می‌شناسیم، ایشان هرگز ادعایی در خصوص تخصص در فلسفه اسلامی نداشت، خاطرم هست که در کلاس غرب شناسی که در خدمت ایشان بودیم گاهی وارد این مباحث می‌شدند اما تاکید می‌کردند که من متخصص فلسفه اسلامی نیستم. 

حجت الاسلام غلامی، در ادامه به کتاب «فلسفه و فرهنگ» به قلم دکتر مجتهدی اشاره کرد و افزود: در این اثر مقالات و سخنرانی‌های مختلفی از استاد ارائه شده که تماما قابل توجه است و هرکدام پنجره تازه‌ای را به روی پژوهشگران فلسفه باز می‌کند، من توصیه میکنم که اساتید این کتاب را حتما ملاحظه کنند. 

وی تصریح کرد: دکتر مجتهدی گویا در این کتاب فیلسوفان غرب را سر یک میز دعوت کرده و آنان را به نطق آورده است، کار استاد پویا بود، ساده انگاری است که بگوییم مجتهدی کاری به تعارضات این دو فلسفه (غرب و اسلامی) نداشته است، نخست به این دلیل که ریشه های هر دو فلسفه کم و بیش از فلسفه یونان باستان نشات می‌گیرد، از سوی دیگر عاملیتِ اندیشه‌ورزی در هر دو فلسفه، انسان است، به بیان دیگر اگر انسان را هر قدر متکثر در نظر بگیریم باز هم بین انسان ها امکان پیدا کردن نطقه مشترک فکری هست.

حجت الاسلام غلامی ادامه داد: در کتاب فلسفه و فرهنگ نکته جالب دیگری هم بود و آن هم نگاهی بود که دکتر مجتهدی از بالا به فلسفه اسلامی داشت و همچنین برداشت‌های بدیع اواز این فلسفه، در واقع برخی از ابداعات دکتر مجتهدی بی نظیر بود و من بین اساتید بزرگ فلسفه اسلامی این موارد را کمتر دیده ام؛ به نظرم مرحوم استاد نظرات بدیعی نسبت به فلسفه اشراق دارد و حتی  می‌شود نوعی دلبستگی مجتهدی به نور و فلسفه اشراقی را درک کرد؛ او همچنین همین نگاه را به فلسفه صدرا داشت، مرحوم استاد وامداری مبتکرانه ملاصدرا از سهروردی و سایر فیلسوفان پیش از خود را مطرح و از طرف دیگر فرازمندی فلسفه صدرایی را متذکر می‌شود. دکتر مجتهدی نظریه حرکت جوهری را با دیالکتیک هگل مقایسه می‌کند. 

وی گفت: من ادامه مسیر دکتر مجتهدی را به نفع هر دو فلسفه اسلامی و فلسفه غرب میدانم، دریغا که نشد از این زاویه از ایشان بهره بگیریم شاید دلیل اش شکست نفسی دکتر مجتهدی بود که می گفت: من استاد فلسفه اسلامی نیستم اما بود، ادامه این راه را واقعا به حال هر دو فلسفه اعم از فلسفه اسلامی و فلسفه مدرن غربی مناسب میدانم؛ مقایسه نظریات فلسفی چنانچه از سوی دکتر مجتهدی مورد نقد و نظر قرارمی گیرد بیش از همه فرصت رشد فلسفه اسلامی و باز شدن پنجره های تازه ای برای این فلسفه را فراهم می آورد.

استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تصریح کرد: در نهایت اگر مطالعه تطبیقی که مجتهدی بین دو جهان فلسفه اسلامی و جهان مدرن فلسفه‌ غربی دارد تداوم یابد می‌تواند پنجره های تازه ای را به روی فلسفه اسلامی باز کند؛ باید قبول کنیم که فلسفه اسلامی حتی در جهان خودش که جهانی آسمانی و نه زمینی است باز مانده و حتی علامه طباطبایی که نوآوری های فلسفی دارد اگر نوآوری می‌کند شاید یکی از مهمترین دلایل اش مواجه او با جهان فلسفه های غربی باشد و به همین دلیل شاید نوآوری هایی که در زمان مرحوم علامه رخ داد در آینده دیگر رخ نداد. 

در ادامه دکتر «موسی نجفی» طی سخنانی اظهار کرد: مجتهدی هم محقق خوبی بود و هم معلم خوبی بود اما همواره می گفت که من یک معلم ساده هستم، دکتر مجتهدی یک جریان فکری را راه انداخت و امروز قصد ما فقط این نیست که از مرد سالخورده محقق و معلم تقدیر کنیم، اندیشه های او موجب شد که بسیاری از مسائل خود را بررسی کنیم از جمله بحران هویت؛ او فرهنگ سازی خاصی در طول عمر تحقیقی خود داشت که همواره تعلق خاصی به ایران و ایرانیت داشت.

رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: شاید نتوانیم بگوییم که مجتهدی استاد حزب الهی و بسیجی و انقلابی بود اما می توانست انقلاب را ببیند و آن را مثبت و عمیق می دید، جامعه دانشگاهی ما به این نگاه نیاز دارد چراکه می تواند یک نگاه وحدت آمیز ایجاد کند؛او می گفت اشکالی ندارد پرسش از فرهنگ دیگر باشد اما جواب را باید از فرهنگ خودمان داشته باشیم، این کلام ایشان است که غرب شناسی واجب و غرب زدگی حرام. 

در ادامه این آیین دکتر«هادی وکیلی» در مورد کتاب داستایفسکی اثر دکتر «کریم مجتهدی» سخنرانی کرد و گفت: آثار داستایفسکی در واقع الهام بخش به ادبیات قرن بیستم بود؛ اولین مواجهه ادبیات ایران با آثار داستایفسکی به سال ۱۳۲۴ و مجله سخن باز می گردد، آشنایی دکتر مجتهدی با داستایفسکی نیز به اوایل جنگ جهانی دوم بر می‌گردد، دکتر مجتهدی توجه خودآگاه بین فلسفه و تفکر ادبی داشت که منجر به توجه او به آثار ادبی به ویژه داستایفسکی شد؛ علت دیگر توجه او به داستایفسکی به نگاه دانشجویان و اساتید و توجه آنان به این نویسنده در سوربن بود، از سوی دیگر علت سوم توجه دکتر مجتهدی به این نویسنده به علاقه آن مرحوم به شرق باز می گردد.

این پژوهشگر ادامه داد: از نظر مجتهدی صاحب تفکری چون داستایفسکی را نمی‌توان فیلسوف دانست، فیلسوف حرفه ای از نگاه مجتهدی فیلسوف دانشگاهی است و هر نویسنده ای چون داستایفسکی را نمی‌توان فیلسوف دانست اما دکتر مجتهدی با فیلسوف خواندن داستایفسکی مشکلی نداشت. پیام کتاب «جنایت و مکافات» این است که از مکافات عمل نباید غافل بود. کسانی از داستایفسکی به عنوان انسان مدرن رنج اندیش تعبیر کردند اما مجتهدی او را فیلسوف فاجعه و پیروزی تعبیر می‌کند. مصداق پیروزی این مرد رنج اندیش، به تعبیر مجتهدی داستان‌های اوست که توسط میلیون ها نفر خوانده می‌شود. 

در ادامه «محمدعلی فتح الهی» طی سخنانی در این آیین ضمن گرامیداشت روز معلم گفت‌: روز معلم یادآور استاد شهید مطهری است که به حق پرچم دار علم و تعلیم و تربیت در جامعه اسلامی ما بود و همه ما به ویژه اصحاب علوم انسانی اگر بخواهند در مسیر علوم انسانی بومی و اسلامی حرکت کنند به نوعی وامدار آن استاد شهید بوده و هستند. 

استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه به ویژگی های میان‌رشته‌ای دکتر مجتهدی اشاره کرد و گفت: مطالعات میان رشته ای گم شده علوم انسانی در جامعه ماست به ویژه پژوهشگاه که باید تمایزی را از دانشگاه ها داشته باشد و نیاز ندارد که روی دیسیپلین های علمی متمرکز شود و آزادتر می‌تواند در رشته های علوم مختلف گام بردارد.

وی افزود: مجتهدی فیلسوف و معلم فلسفه بود اما وارد حوزه های دیگر شد، از آثار جالب او کتاب «مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران» بود که او در این اثر مثل یک مورخ وارد بحث تاریخ شد؛ البته خودش گفته که مورخ نیست و با تفکر فلسفی سراغ تاریخ رفته است؛ دیدگاه های نو دکتر مجتهدی در این کتاب مطرح شد، دیدگاه هایی که شاید در آثار مربوط به این دوره کمتر ارایه شده باشد، دکتر مجتهدی در مورد تاریخ نکات جالبی را در این کتاب بیان کرده است که در واقع خود همین معرفی علمی جای توجه دارد.

فتح اللهی ادامه داد: به اعتقاد دکتر مجتهدی تاریخ بیان گذشته و فلسفه طراحی آینده است؛ بر همین اساس هم است که در کتاب «مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران» به مساله هویت می پردازد؛ هویت از مسائلی است که ماهیت میان رشته ای آن برجسته است. ، دکتر مجتهدی هویت ایرانی را بسیار جدی می‌داند و تعریفی که از هویت ایرانی ارائه می‌کند بسیار بروز است، به اعتقاد او ما وقتی ایرانی هستیم که بخواهیم ایرانی باشیم. 

وی در بخش دیگری از مباحث خود اظهار کرد: ویژگی میان رشته ای شخصیت مجتهدی و آثار او که به ویژه در نزدیک کردن فلسفه به تاریخ می انجامد ما را به بحث مهمی می‌رساند که در ادبیات امروز نیاز داریم که به آن توجه کنیم، این مساله توجه به تخیل سیاسی و اجتماعی‌ است، امروز این بحث را علاوه بر دکتر مجتهدی، دکتر داوری اردکانی پرچم داری می کند.
در ادامه این آیین دکتر «مصطفی شهرآیینی» در مورد کتاب «دکارت و فلسفه او» نوشته دکتر کریم مجتهدی به سخنرانی پرداخت و گفت: از وقتی مجتهدی را شناختم تا پایان عمرش بین معلم و دانشجو دیالکتیک فعالی را معتقد بود؛ او دانشجو بودن را مقوم استاد بودن می دانست و همیشه می‌گفت: من یک معلم ساده هستم. دکتر مجتهدی همواره بر پیوند میان فلسفه و تاریخ توجه داشت و تاکید می‌کرد.

این محقق ادامه داد: مجتهدی فلسفه غرب را به طور عام و دکارت را به طور خاص در بستر اندیشه غربی و بعد در بستر ایران کنونی به ما آموزش می داد، از سوی دیگر توجه او به زبان بسیار آموزنده است چراکه معتقد بود آشکارترین نماد فرهنگ زبان است، دکتر مجتهدی به زبان فارسی به اندازه فلسفه‌ورزی توجه داشت؛ او وارد هر عرصه ای که می‌شد اهلیت تمام در آن حوزه داشت و تعهد و التزام اش در آن عرصه مثال زدنی بود؛ او همواره نه فقط در مقام شعار بلکه در همه آثارش همواره به بومی سازی علوم انسانی در طول بیش از ۵۰ سال فعالیت اش توجه داشت.

در ادامه «عبدالرحمن حسنی‌فر»، در مورد کتاب «فلسفه تاریخ» دکتر مجتهدی سخنرانی کرد و گفت: این کتاب از جمله آثار دکتر مجتهدی در حوزه فلسفه به طور عام و فرهنگ پروری به طور خاص بود؛ بنابراین توجه و پرداختن به این اثر از موضوع تا عنوان می تواند از منظر پذیرش مورد در توجه قرار گیرد؛ از این کتاب می‌توان برای حل معضلات امروز بهره برد؛ دکتر مجتهدی در کتاب خود معطوف به تعریفی که از فلسفه تاریخ دارد مطالب مربوط به آن را مطرح می‌کند، در این کتاب به فرهنگ سنتی چین و هندوستان و بعد فرهنگ باستانی یونان و رم و سپس سنت های اسلام و مسیحیت و یهود می‌پردازد. 

این پژوهشگر ادامه داد: از نظر مجتهدی اصطلاح فلسفه تاریخ جدید است و در مورد دوره باستان باید مسائل فلسفه تاریخ را به دقت مورد توجه قرار داد، از نظر دکتر مجتهدی فلسفه تاریخ، پرسش در مورد مسائل تاریخ است که مهمترین ویژگی آن پیچیدگی است، چراکه فرهنگ ها در طول تاریخ در حال صیرورت هستند و قرار گرفتن فلسفه قبل از تاریخ صرفا در راستای دور نگه داشتن ذهن از سطحی‌اندیشی بوده است، فلسفه تاریخ نظرگاه فرهنگی را در اختیار انسان قرار می‌دهد و از نظر مجتهدی مقوم فلسفه تاریخ، تاریخ فرهنگ و اعتقادات اقوام در طول تاریخ است. 

در ادامه «طاهره کمالی زاده» در مورد کتاب «سهروردی و افکار او» نوشته دکتر مجتهدی به سخنرانی پرداخت و گفت: مجتهدی متخصص و صاحب نظر در حوزه فلسفه غرب بود؛ اما اینکه چه نسبتی میان او و سهروردی است محل بحث است؛ رساله دکتری استاد مجتهدی در مدرسه زبان های شرقی در سوربن در مورد افضل الدین کاشانی بود، ایشان این رساله را هرگز چاپ نکرد اما مقالات مختلفی از آن منتشر شد و از جمله «هانری کربن» در یکی از آثار خود به این مقاله مجتهدی ارجاع داده است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: رویکرد مجتهدی به سهروردی رویکرد متفاوتی است و به گونه ای که نسبت به سهروردی و تاریخ فرهنگی و جغرافیای فرهنگی شیخ اشراق توجه کرده است، مجتهدی در واقع سیر سلوکی سهروردی را از سهرورد تا حلب بررسی می کند و چهار منظر فرهنگی ارائه می‌دهد ودر این بین جنبه حکمت ایرانیان باستان را مورد توجه قرار می دهد، ضمن اینکه مسیریابی تاریخی دکتر مجتهدی در این اثر را نمی شود انکار کرد و گفت تصادفی بوده است، از سوی دیگر مجتهدی در این کتاب از مستشرقانی که سهروردی را به جهان غرب معرفی کردند را نام برده است.