خبرگزاری شبستان، گروه دین و اندیشه - نازلی مروت: هرچند در منابع تاریخی از تاریخ دقیق تاسیس آن اطلاعی در دست نیست، ولی اسناد به جا مانده نشان می دهد که این مکتب خانه پس از صدور فرمان شاه طهماسب اول صفوی در مجاورت حرم مطهر تاسیس شد. مطابق این فرمان چهل دختر و پسر یتیم در این مکتب خانه زیر نظر معلمان شیعه مرد و زن تحصیل می کردند. لباس و مایحتاج آنان رایگان بوده و هنگامی که به سن بلوغ می رسیدند هر پسر با دختری ازدواج می کرد و جای آنان را طفل دیگری می گرفت.
گویا تا پیش از آنکه مکتب خانه در سال۱۱۲۰ قمری صاحب موقوفه شود هزینه های آن اعم از حقوق معلمان، غذا، لباس و کمک هزینه های تحصیلی از محل درآمدهای حرم مطهر تامین میشده است.
قدیمیترین سند دراین رابطه قبض پرداخت مبلغی از محل درآمدهای آستانه به معلم و شاگردان مکتب خانه مربوط به سال ۱۰۱۲قمری است. تا اینکه در سال ۱۱۲۰ قمری محمود بیکا که ناظر بیوتات آستانه بود، بخشی از دارایی خود را که شامل مزرعه محراب خان و قنات درویش بود، وقف مکتب خانه کرد. از آن پس هزینه های مکتب خانه از محل درآمد موقوفه تامین می شد. از جمله شرایط وقفنامه آن است که کودکان تحت تعلیم می باید چهل نفر یتیم سادات صغیر باشند و اگر این تعداد کامل نشد، کودکانی که از طرف مادر سید هستند، شامل این وقفنامه می شوند و اگر باز هم این تعداد تکمیل نشد، از ایتام شیعه اثنی عشری تعداد را تمام نمایند. معلّم آنها نیز شخص متدیّن و صالح و دیندار باشد و البته سید بر غیر سید برتری دارد و باید چونان پدری شفیق و دلسوز درباره کودکان رفتار نماید. اطفال پس از رسیدن به سن بلوغ، دیگر نمی توانند از مزایای این وقفنامه بهره مند شوند و در عوض در صحن مقدّس می توانند به شغل معلّمی مشغول شوند و باید به جای آنها، اطفال صغیر دیگری را برگزینند. بر اساس این وقفنامه سالانه به هر کودک دو دست قبا، دو دست پیراهن، دو دست زیرجامه، دو عدد کلاه، دو جفت کفش و یک شال کمر داده می شد. غذای کودکان شامل نان و برنج بود که هر روز مقدار یک چارک نان به وزن تبریز و یک چهار یک برنج داده می شد و در هر ماه به هر کودک صد دینار تبریز برای انجام امور شخصی نظیر استحمام و اجرت لباسشویی پرداخت می شد. حقوق معلّم نیز در سال دو تومان و پنج هزار دینار تبریزی بود. این وقفنامه که به شماره ۱ در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکز آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سرآغازی بود بر عمل خیر وقف نسبت به این مکتبخانه و به دنبال این وقفنامه، نیکوکاران دیگری نیز بخشی از درآمد خود را صرف این کانون تحصیلی کردند.
نکته قابل توجّه آن است که پس از وقفنامه مرحوم بیکا، تغییراتی در این مکتبخانه به وجود آمد. از جمله نام مکتبخانه تغییر یافت، به طوری که در اکثر اسناد با عنوان مکتبخانه اطفال ایتام سادات از آن نام برده می شود. از آنجا که محل تشکیل این مکتبخانه در صحن مقدّس عتیق بود، در برخی اسناد از آن به مکتبخانه صحن مقدّس عتیق و یا مکتبخانه سرکار فیض آثار یاد شده است.
مطابق اسناد بر جای مانده، هر ماهه مبلغی به عنوان مخارج نان و خورش اطفال به مکتبخانه داده می شد و نیز در برخی سالها حقوق معلّم مطابق آنچه در وقفنامه مرحوم بیکا آمده است، پرداخت می شد و در بعضی سالها این مبلغ تغییر کرده و بیشتر می شد و در کنار آن مقداری نیز گندم به معلّم داده می شد. معلّم این مکتبخانه علاه بر حقوق و جیره سالانه، از طرق دیگری نظیر نایب الزّیاره بودن و تلاوت قرآن جهت مرحوم واقف درآمدهایی داشته اند.
در برخی سالها از محل محصول گندم مزرعه محراب خان گندم و نان به اطفال داده می شد. ظاهرا اطفال علاوه بر نان و خورش هر روزه، در شبهای جمعه مقرری نان و گوشت داشتند. این نان و گوشت به عوض غذای روز جمعه که مکتبخانه تعطیل بوده است، به آنان داده می شده است.
در پی اصلاحات «میرزا شفیع خان صدرالممالک» متولی‌باشی آستان قدس و به همت وی در این مدرسه، تجدید سازمانی صورت گرفت و مکان آن از صحن عتیق (صحن انقلاب اسلامی کنونی) حرم منور امام هشتم(ع) به باغ آصف الدوله منتقل و به نام «مدرسه صدریه سادات» نام‌گذاری شد. صدرالممالک پس از انتصاب به سمت متولی‌باشی آستان قدس در سال ۱۳۲۶ قمری، بر آن شد اصلاحاتی در ساختار و تشکیلات آستان قدس رضوی انجام دهد که اصلاحات در خصوص فعالیت مکتبخانه اطفال ایتام سادات، یکی از آنها بود.
طبق گزارش روزنامه ایران نو، مورخ ۱۳ ذی‌الحجه الحرام سال ۱۳۲۷ قمری، از اواسط ماه مبارک رمضان این سال، پیشنهاد اصلاح این مدرسه توسط «سیدحسین اردبیلی» وکیل خراسان که در زمینه فرهنگی و به ویژه مطبوعات چهره‌ای فعال بود، مطرح شد، اما پس از مسافرت وی، این موضوع مدتی به تعویق افتاد و پس از سه ماه بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و مقرر شد به اهتمام «حاجی صدیق دفتر»، «مصدق السلطان» و سایر آقایان معارف‌پرور مشهد، اصلاح این مدرسه انجام شود. در بخشی از این گزارش هدف از اصلاحات در این مدرسه چنین ذکر شده است:
«... اوضاع آستانه مقدسه رضویه شرحی مبسوط لازم دارد که در آتیه بعرض می‌رسانم. جناب صدرالممالک، متولی‌باشی آستان قدس در هر گونه اهتمامات جلیله که مقدورشان است، دقیقه فروگذاری ندارند، بتازگی در خصوص مدرسه سادات آستانه، شروع مقدمات عالیه نموده و می‌خواهند این بنای خیر را که تاکنون به شکل یکی از مکتب‌های قدیم آن هم بلارسم معمول بوده، اکنون به طرز یکی از مدارس با اصول جدید منظم و مراتب را به وسیله اجزاء و معلمین کافی در عمارت مناسب که رعایت اصول حفظ الصحه را حامل باشد، به طور صحیح اداره بشود...» (ایران نو، سال یک، شماره ۹۹، ۳).
حدود سه ماه و نیم پس از گزارش روزنامه ایران نو، شرایط برای افتتاح مدرسه سادات آستانه فراهم شد و مدرسه آستانه مبارکه در روز چهارشنبه ۲۵ ربیع‌الاول سال ۱۳۲۸قمری، سه ساعت مانده به غروب با حضور متولی‌باشی آستان قدس و اعضای انجمن بلدی که برحسب دعوت قبلی به دارالتولیه آمده بودند، در باغ تولیت آستان قدس افتتاح شد و همه حاضرین با رئیس انجمن بلدی در آنجا حضور داشتند. (بلدالامین، سال یک، شماره ۱۰، ۱). رؤسای ادارات و رجال نیز برای تبریک در این مدرسه حاضر شده بودند. مجلس باشکوهی نیز توسط تولیت مدرسه و با حضور اعیان و نماینده وزارت معارف و غیره ترتیب یافت و ۴۰ نفر از اطفال با البسه تمیز حاضر شدند و خطابه‌هایی قرائت کردند. (ایران نو، سال یک، شماره ۱۷۶، ۳).
روزنامه ایران نو در مورخه ۱۵ ربیع‌الثانی ۱۳۲۸قمری درباره افتتاح این مدرسه و تمجید و تشکر از صدرالممالک و حاجی صدیق گزارشی چاپ می‌کند. این مدرسه با این نام فقط ۱۷ماه به حیات خود ادامه داد و پس از تغییر متولی آستانه مقدسه در سال ۱۳۲۹قمری و روی کار آمدن «مرتضی قلی طباطبایی» نامش تغییر کرد و «مدرسه رضویه» نامیده شد.
هر چند این مدرسه عمر کوتاهی داشت ولی به طور یقین می‌توان این مدرسه را سرآغاز تحول در امر آموزش و تعلیم و تربیت نوین در آستان قدس دانست. از این مدرسه در این دوره زمانی، اسناد معدودی باقی مانده که درباره هزینه‌ها و مصارف ماهانه آن است و تعدادی از آنها در کتاب «تاریخچه مکتبخانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد» بازخوانی شده است.
منبع:
۱-دایره المعارف آستان قدس رضوی(۲ جلدی)
۲- روزنامه قدس شماره ۱۰۴۶۵
نظر شما