چطور ترمز پیری جمعیت را بِکشیم؟

دکتر «محمد جواد محمودی» رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور در گفتگو با خبرنگار فرهنگ و اجتماع خبرگزاری شبستان با اشاره به گزارش دانشگاه استنفورد در خصوص پویایی جمعیت ایران گفت: در این گزارش آمده است: تنها در یک دوره ۱۰ساله (۱۳۷۵-۱۳۶۵) نرخ باروری کل ایران از ۲.۶ تولد به ازای هر زن به ۵.۲ تولد برای هر زن کاهش یافت. میزان باروری کل فعلی (۲۰۱۶ میالدی- ۱۳۹۵ خورشیدی) ایران بین ۰.۲ تا ۱.۲ فرزند برای هر زن تخمین زده می شود که نزدیک به سطح جایگزینی (یعنی ۱.۲ فرزند برای هر زن) است، اما بالاتر از میانگین باروری کل برای کشورهای توسعه یافته تر است.

وی ادامه داد: کاهش باروری این کشور تاثیر قابل توجهی بر ترکیب سنی آن داشته است. (به نقل از صفحه ۳ اصل گزارش). کاهش باروری در ایران نه تنها به دلیل سرعت سریع خود، بلکه به دلیل نبود سیاست اجباری دولت (به عنوان مثال، سیاست تک فرزندی در چین) یا قانونی شدن سقط جنین (مثلا ترکیه) برجسته است. هرچند سیاست های تنظیم خانواده در ایران نیز می تواند به عنوان یک سیاست اجباری در نظر گرفته شود، اما ماهیت اجبار آن با سیاست های اجباری در چین و ترکیه متفاوت است.

وی با اشاره به گزارش دانشگاه استنفورد در خصوص پویایی جمعیت ایران و فرصت پنجره جمعیتی تصریح کرد: تمام تجزیه و تحلیل ها و آینده نگری های انجام شده در ارتباط با روندهای گذشته و پیش بینی های آینده پویایی جمعیت ایران به همراه سهم عوامل اصلی تعیین کننده آن (باروری، مرگ و میر و مهاجرت) بر مبنای سرشماری سال ۱۳۹۵ و پذیرش فرض تثبیت باروری در سطح جایگزینی ۱.۲ فرزند برای هر زن برای آینده است.

ایران توانایی افزایش جمعیت تا ۱۰۰ میلیون نفر در ۱۴۱۹ را دارد

رییس موسسه تحقیقات جمعیت کشور افزود: باروری بالای ایران در دهه های گذشته همچنان می تواند به رشد جمعیت آن شتاب دهد و در صورت تحقق، سیاست های جمعیتی جدید (پروناتالیست)؛ ایران نه تنها می تواند جمعیت خود را تا قبل از سال ۲۰۴۰( ۱۴۱۹ ) به۱۰۰ میلیون نفر برساند، بلکه می تواند حرکتی برای افزایش بیشتر جمعیت در دهه های بعدی ایجاد کند.

وی با اشاره به برآورد میزان باروری کل و تعداد جعیت ایران در سال های آینده بیان کرد: طبق سناریوی پیش بینی جمعیت جایگزین فوری ( instant replacement ) سازمان ملل (که در آن باروری  در سطح جایگزنی۱.۲ فرزند برای هر زن فرض می شود) جمعیت ایران تا سال ۲۰۵۰ به ۱۰۷ میلیون نفر افزایش می یابد و سپس در دهه های بعد در حدود ۱۱۴ میلیون نفر تثبیت می شود.

محمودی خاطر نشان کرد: بر مبنای نتایج بدست آمده از پیش بینی های جمعیتی، توصیه گزارش این است که با توجه به اینکه ایران در حال حاضر در میانه یک فرصت جمعیتی قرار دارد که حدود چهار دهه ادامه خواهد داشت، تا اینکه جمعیت در سن کار آن در اواسط دهه ۲۰۴۰  میلادی(۱۴۱۹ خورشیدی) کاهش یابد. قبل از اینکه سهم جمعیت در سن کار کاهش یابد و جمعیت پیرتر شود، باید از این فرصت استفاده کرد و به ایجاد اشتغال بپردازد و کاری به نرخ باروری نداشته باشد و با توجه به میزان مطلوب رشد و تعداد جمعیت ایران تصمیم برای اجرای یک سیاست پروناتالیستی (سیاست های افزایش جمعیت) را زودرس اعلام می کند.

پیش بینی های گزارش دانشگاه استنفورد در خصوص پویایی جمعیت

رییس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با اشاره به نقدی که به گزارش دانشگاه استنفورد در خصوص پویایی جمعیت ایران و فرصت پنجره جمعیتی وارد کردند افزود: یکی از نقدهای اصلی به گزارش این است که مبنای تمام تجزیه و تحلیل ها و آینده نگری های انجام شده در ارتباط با روندهای گذشته و پیش بینی های آینده، پویایی جمعیت ایران به همراه سهم عوامل اصلی تعیین کننده آن ( باروری، مرگ و میر و مهاجرت) سرشماری سال ۱۳۹۵ و بویژه پذیرش تثبیت باروری در سطح جایگزینی ۱.۲ فرزند برای هر زن است. اتکاء به تحلیل وضعیت جمعیت ایران بر مبنای سرشماری سال ۱۳۹۵ و پذیرش تثبیت نرخ باروری کل در سطح جایگزینی (۱.۲ تولد برای هر زن) و تداوم آن برای پیش بینی های آینده جمعیتی ایران، درحال ِحاضر موضوعیت ندارد.

وی ادامه داد: همانطور که مشاهده می شود، نرخ باروری طی دهه اخیر فراز و نشیب داشته و از افزایش جزئی آن تا حدود ۲ فرزند به ازای هر زن در پنج سال منتهی به سرشماری ۱۳۹۵ و سپس کاهش آن به حدود ۶.۱ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۴۰۲ را تجربه کرده است. نرخ رشد جمعیت نیز در این دهه سیرنزولی داشته و از ۲۹.۱ درصد در سال ۱۳۹۰ به حدود ۷.۰ درصد در سال ۱۴۰۲ تنزل یافته است. بنابراین، با توجه به کاهش مستمر و شدید نرخ باروری در این دهه، فرض تثبیت نرخ باروری در سطح ۱.۲ فرزند (نرخ جایگزین) فاقد اعتبار علمی است.

محمودی اذعان کرد: سناریوی جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۶.۱ فرزند به ازای هر زن، به عنوان سناریوی محتمل، جمعیت ایران را برای سال  ۱۴۲۰( ۲۰۴۰ ) در حدود ۸.۹۲ میلیون نفر پیش بینی کرده است. در بدبینانه ترین سناریو، یعنی کاهش میزان باروری کل تا ۳.۱ فرزند به ازای هر زن، جمعیت در حدود ۹۱ میلیون نفر و در خوشبینانه ترین حالت، یعنی افزایش میزان باروری کل تا ۵.۲ فرزند به ازای هر زن، جمعیت در حدود۴.۹۶ میلیون نفر پیش بینی شده است.

احتمال افزایش تعداد موالید در دهه آینده

وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه برخی کارشناسان  بر این باورند که «کشور به احتمال زیاد در دهه آینده با افزایش تعداد موالید روبرو خواهد شد». در این مورد می‌توان اذعان کرد که هر چند ممکن است که در یکی دو سال آینده هم با افزایش تولدها (البته با شیب کاهنده) مواجه شویم، اما بعد از آن توان درونی جمعیت خالی می‌شود و به یک‌ باره تعداد موالید و به تبع آن میزان باروری شروع به کاهش می‌کند.

محمودی خاطر نشان کرد: در سال ۲۰۱۱ ،بخش جمعیت سازمان ملل متحد چشم انداز جمعیت جهان را تحت عنوان تجدید نظر در سال ۲۰۱۰ منتشر کرد: در این گزارش، باروری ایران از ۹۶.۱ فرزند به ازای هر زن در سال‌های ۲۰۰۵-۲۰۰۰ ،سطحی که با تحلیل عباسی شوازی و همکاران همخوانی دارد (۲۰۰۹) به ۷۷.۱ فرزند به ازای هر زن در ۲۰۱۰-۲۰۰۵ و به ۵۹.۱ فرزند به ازای هر زن در ۲۰۱۵-۲۰۱۰ کاهش یافته است. سپس پیش‌بینی شد که تا سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ در سناریوی حد متوسط به۳۴.۱ فرزند به ازای هر زن و در سناریوی حد پایین به سطح بسیار پایین ۸۴.۰ فرزند به ازای هر زن کاهش یابد. پیش‌بینی می‌شد که جمعیت ایران از ۷۴ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ به ۱.۶۲ میلیون نفر در سال ۲۱۰۰ میلادی بر اساس سناریوی حد متوسط و به ۴.۳۱ میلیون نفر بر اساس سناریوی حد پایین کاهش یابد.

رییس موسسه تحقیقات جمعیت کشور در ادامه افزود: این اعداد تا حدی از نگرانی‌های موجود در مورد باروری پایین در بخش‌هایی از دولت محافظه‌کار آن زمان ایران حمایت می‌کرد و منجر به ارائه پیش ‌نویس لایحه پروناتالیستی (موافق افزایش جمعیت) در مجلس ایران شد. پیش‌ نویس لایحه، از جمله مواد متعدد دیگر، خواستار محدودیت برای اشتغال زنان و جوانان مجرد و تشویق زنان به ازدواج در اواخر نوجوانی بود. متعاقباً، بخش جمعیت سازمان ملل متحد برآوردها و پیش‌ بینی‌های خود از باروری ایران در پیش ‌بینی‌های جمعیت جهان را در بازبینی سال ۲۰۱۲ بر این مبنا که باروری در قرن بیست ‌و یکم هرگز به کمتر از ۸۳.۱ فرزند به ازای هر زن در سناریوی متوسط نمی‌رسد، مورد تجدید نظر قرار داد. درحالی ‌که سازمان ملل، با توجه به داده های جدیدتر، برآوردهای خود را به طور قابل ملاحظه ای به سمت بالا اصلاح کرده است، هنوز هم ادعاهایی وجود دارد که باروری کل ایران در سال ۲۰۱۱ به ۵.۱ فرزند به ازای هر زن رسیده است.

انتقاد از گزارش «پویایی جمعیت ایران و فرصت پنجره جمعیتی» دانشگاه استنفورد

وی گفت: انتقاد از گزارش «پویایی جمعیت ایران و فرصت پنجره جمعیتی» از سیاست افزایش فرزندآوری در ایران در حالی است که طبق گزارش سیاست های جمعیتی جهان سال ۲۰۲۱ سازمان ملل، بسیاری از کشورهای آسیایی که دارای باروری حول و حوش سطح جانشینی (۱.۲ فرزند) هستند، سیاست های پروناتالیستی را در پیش گرفته اند؛ از جمله این کشورها می توان از ارمنستان با باروری ۸.۱ ،گرجستان با باروری ۱.۲ ،کویت با باروری ۱.۲، عربستان سعودی با باروری ۳.۲ ،ترکیه با باروری ۱.۲ ،قرقیزستان با باروری ۳ ،قزاقستان با باروری ۳.۲ ،نام برد. ازاین رو،  استدلال نویسندگان که ادعا نموده اند اجرای سیاست های افزایش باروری در ایران زودهنگام است و اینکه اجرای سیاست های پروناتالیستی با سیاست های پنجره جمعیتی مغایرت دارد، قابل قبول نیست. هرچند استفاده از فرصت پنجره جمعیتی حرکت به سوی توسعه  تشدید کننده کاهش باروری می باشد.

محمودی ابراز کرد: بنابر این می توان گفت: این یک اشتباه استراتژیک است. این دو مانعه الجمع نیستند. ما هم می توانیم از فرصت پنجره جمعیتی استفاده کنیم و هم نرخ انتقاد گزارش «پویایی جمعیت ایران و فرصت پنجره جمعیتی» از سیاست افزایش فرزندآوری در ایران در حالی است که طبق گزارش سیاستهای جمعیتی جهان سال ۲۰۲۱ سازمان ملل، بسیاری از کشورهای آسیایی که  دارای باروری حول و حوش سطح جانشینی (۱.۲ فرزند) هستند، سیاست های پروناتالیستی را در پیش گرفته اند؛ از جمله این کشورها می توان از ارمنستان با باروری ۸.۱ ،گرجستان با باروری ۱.۲ ، کویت با باروری ۱.۲، عربستان سعودی با باروری ۳.۲ ، ترکیه با باروری ۱.۲ و قزاقستان با باروری ۳.۲ ،نام برد.

اصلاح سیاست های جمعیتی

رییس موسسه تحقیقات جمعیت کشور تصریح کرد: از این رو، استدلال نویسندگان که ادعا نموده اند اجرای سیاست های افزایش باروری در ایران زودهنگام است و اینکه اجرای سیاست های پروناتالیستی با سیاست های پنجره جمعیتی مغایرت دارد، قابل قبول نیست. هرچند استفاده از فرصت پنجره جمعیتی حرکت به سوی توسعه تشدید کننده کاهش باروری می باشد. بنابر این می توان گفت: این یک اشتباه استراتژیک است. این دو مانعه الجمع نیستند. ما هم می توانیم از فرصت پنجره جمعیتی استفاده کنیم و هم نرخ باروری را برای جلوگیری از سالمندی جمعیت افزایش دهیم. بدین معنی که برای جوانان فعلی شرایط اشتغال، مسکن، آموزش و به طور کلی رفاه مناسب ایجاد شود استفاده از فرصت پنجره جمعیتی و از طرف دیگر با اصلاح سیاست های جمعیتی، زمینه افزایش نرخ باروری و پیشگیری از سالمند شدن جامعه تا حد امکان را فراهم آوریم.

نرخ رشد جمعیت در افق ۱۴۳۰ به بیش از ۳ درصد خواهد رسید

وی با بیان اینکه سطح افزایش باروری مورد نیاز برای رسیدن جمعیت کشور به ۱۵۰ میلیون نفر در سال ۱۴۳۰ محاسبه شده است؛ اظهار کرد: طبق این پیش بینی، در صورتی جمعیت کشور به ۱۵۰ میلیون نفر تا سال ۱۴۳۰ خواهد رسید که میزان باروری کل در طول دوره پیش بینی روند افزایش خود را به گونه ای طی کند که از ۱.۶۱ فرزند به ازای هر زن در سال اول برنامه، به ۸.۲ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۴۳۰ برسد. در غیر این صورت جمعیت کشور به ۱۵۰ میلیون نفر نخواهد رسید. نرخ رشد جمعیت تا پایان برنامه هفتم سال ۱۴۰۸ و پس از آن روند صعودی خواهد داشت و در افق ۱۴۳۰ به بیش از ۳ درصد خواهد رسید؛ در این فرض تعداد جمعیت از ۸۴.۹۲ میلیون نفر با افزایش معناداری به حدود ۱۴۹ میلیون نفر در سال افق ۱۴۳۰ خواهد رسید که البته با واقعیت‌های فعلی جامعه همخوانی ندارد و بسیار بعید بنظر می‌رسد.

محمودی گفت: در سناریوهای پیش بینی بر اساس فروض افزایش یا تثبیت سطح باروری از ۱.۶۱ فرزند برای هر زن از ابتدای اجرا تا پایان سال برنامه پنج ساله هفتم توسعه بین سال های ۱۴۰۳ - ۱۴۰۷ و در ادامه برای افق ۱۴۳۰ است که در سناریوی اول با فرض افزایش سطح باروری از ۱.۶۱ به ۲.۵ فرزند برای هر زن تا پایان سال ۱۴۰۷ پایان برنامه هفتم، و تثبیت سطح باروری در ۲.۵ فرزند برای هر زن از سال ۱۴۰۸ تا سال افق ۱۴۳۰ مورد توجه است.