حیاء؛ حلقه مفقوده تربیت‌ امروز

به گزارش خبرنگار فرهنگ و اجتماع خبرگزاری شبستان،  حیا از صفات نیک و فضائل اخلاقی به معنای شرم کردن از ارتکاب زشتی‌ها است. حیا حالتی نفسانی است که موجب متانت و وقار و خودداری از انجام رفتار ناپسند می‌گردد. در روایات شیعه، حیا کلید خوبی‌ها، سبب پاکدامنی و مانع کارهای زشت قلمداد شده و عقل و ایمان از اسباب آن برشمرده شده‌اند. همچنین به مواردی از حیای ناپسند همچون حیا ورزیدن از تحصیل علم، شرم از کسب درآمد حلال، خدمت به مهمان، احترام به پدر و مادر و نیز طلب حقوق خود اشاره شده است اما امروزه یکی از مشکلات بزرگ جامعه ما ترویج بی حیایی است که علل و عوامل متعددی دارد. مساله این است؛ امروز این مهم، هم در جامعه بسیار کمرنگ شده و هم خانواده ها دیگر مانند گذشته توجهی به آن در تربیت فرزندان خود ندارد. لذا در این خصوص با حجت الاسلام «محسن تاج لنگرودی»، کارشناس و پژوهشگر دینی گفتگویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.

شرم و حیاء در آموزه های دینی

حجت الاسلام تاج لنگرودی گفت: ابتدا لازم است احادیثی در خصوص حیاء عرض کنم تا جایگاه و اهمیت آن روشن شود. حدیث اول جایگاه حیاء در نزد عقل را بیان می کند: عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: «هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَقَالَ: یَا آدَمُ! إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أُخَیِّرَکَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلاَثٍ فَاخْتَرْهَا وَ دَعِ اِثْنَتَیْنِ، فَقَالَ لَهُ آدَمُ: یَا جَبْرَئِیلُ! وَ مَا اَلثَّلاَثُ؟ فَقَالَ: اَلْعَقْلُ وَ اَلْحَیَاءُ وَ اَلدِّینُ. فَقَالَ آدَمُ: إِنِّی قَدِ اِخْتَرْتُ اَلْعَقْلَ. فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِلْحَیَاءِ وَ اَلدِّینِ: اِنْصَرِفَا وَ دَعَاهُ – فَقَالاَ: یَا جَبْرَئِیلُ! إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکُونَ مَعَ اَلْعَقْلِ حَیْثُ کَانَ، قَالَ: فَشَأْنَکُمَا وَ عَرَجَ » علی علیه السلام می‌فرماید: جبرئیل بر آدم نازل شد و گفت: ای آدم من مأمور شده‌ام که ترا در انتخاب یکی از سه چیز مخیر سازم، پس یکی را برگزین و دوتا را واگذار. آدم گفت: آن سه چیز چیست؟ گفت: عقل، حیاء و دین. آدم گفت: عقل را برگزیدم، جبرئیل بحیاء و دین گفت: شما بازگردید و او را واگذارید، آن دو گفتند: ای جبرئیل! ما مأموریم هرجا که عقل باشد با او باشیم. جبرییل گفت: شان شما همراهی با عقل است و بالا رفت. از این حدیث جایگاه حیاء را در نزد عقل بیان می‌کند، یکی از دلایل بی‌حیایی روشن می‌شود. (گناه زیاد عقل بشر را کم فروغ کرده در نتیجه حیاء هم کم شده و همراه عقل در پرده گناه قرا گرفت)

وی ادامه داد: حدیث دوم به رابطه حیاء و دین اشاره دارد. حضرت علی (ع) می فرماید: «أحسَنُ مَلابِسِ الدِّینِ الحیاءُ» زیباترین جامه دین، شرم است. حدیث سوم رابطه حیاء و ایمان: است. قال رسول الله صلی الله علیه و آله:« الحَیاءُ وَ الایمانُ مَقْرُونانِ فِی قَرَنٍ واحِدٍ فَإِذا سُلِبَ أَحَدُهُما تَبِعَهُ الآخَرُ. نهج الفصاحه»  رسول خدا (ص) می‌فرماید: حیا و ایمان در یک رشته قرین یکدیگرند، اگر یکی رفت دیگری نیز به همراه آن می‌رود. حدیث چهارم مقدار حیای مرد و زن را نشان می دهد. رسول اکرم (ص) : «الحیاء عشره أجزاء، فتسعه فی النساء و واحد فی الرجال» ؛ حیا ۱۰ جز دارد، ۹ جزء آن در زنان است و یک جزء در مردان. (این حدیث خیلی قابل تامل است)

این کارشناس و پژوهشگر دینی خاطر نشان کرد: در حدیث پنجم به این مسئله پرداخته شده است که انسان با حیاء چه سرمایه‌هایی دارد: قال النبی صلی الله علیه و آله: «وأما الحیاء: فیتشعب منه اللین و الرأفة و المراقبة لله فی السر و العلانیة و السلامة و اجتناب الشر و البشاشة و السماحة و الظفر و حسن الثناء علی المرء فی الناس، فهذا ما أصاب العاقل بالحیاء، فطوبی لمن قبل نصیحة الله وخاف فضیحته. تحف العقول» اما شاخه های حیا عبارتند از: نرمش، مهربانی، در نظر داشتن خدا در آشکار و نهان، سلامت، دوری از بدی، خوشرویی، گذشت، بخشندگی، پیروزی و خوشنامی در میان مردم، اینها فوایدی است که خردمند از حیا می برد. خوشا بحال کسی که نصیحت خدا ر ابپذیرد و از رسوایی خودش بترسد.

حیا، از صفات نیک و فضائل اخلاقی

حجت الاسلام تاج لنگردوی با اشاره به اینکه حیا حالتی درونی است گفت: حیا می‌تواند ترس یا نوعی انقباض نفس، شبیه به کراهت داشتن از چیزی باشد. دلیل ترس، مذمت‌شدن است و دلیل انقباض نفس می‌تواند همان ترس یا فهم زشتی یک عمل و تلاش برای دور نگاه داشتن نفس از آن زشتی باشد. گاهی شرمساری ماهیتی منفی می یابد و آن در صورتی است که منشأ آن حماقت، جهالت و ضعف نفس باشد. این نوع شرم و حیا در اخلاق اسلامی به شدت مورد نکوهش قرار گرفته و فضیلت اخلاقی به شمار نیامده است، بلکه مانع رشد و تعالی انسان و موجب عقب ماندگی او در زمینه های مختلف می گردد. در روایات از این نوع شرم، به حیای حماقت و جهل و حیای ضعف یاد شده است.

دلایل کمرنگ شدن و کاهش ضریب حیاء در جامعه  

این پژوهشگر دینی گفت: همان طور که در بخش احادیث عرض کردم، کم رنگ شدن ایمان و دین، باعث کمرنگ شدن حیاء و مخصوصا مبتلا شدن به انواع گناهان، حیاء را از بین می‌برد؛ منظورم از گناهان، گناهان شرعی، اخلاقی و اعتقادی است. گناهان شرعی مانند غیبت و دروغ و گناهان اخلاقی همانند نادیده گرفتن حقوق دیگران در رانندگی، تهیه نیازمندی‌های روزمره، و صف‌های تهیه ضروریات زندگی(صف نان و غیره). گناهان اعتقادی مثل بخیل دانستن پروردگار و ترجیح دادن مصالح خود بر مصالح جامعه که از طرف خداوند مقرر می‌شود؛ یا اعتقاد نا به جا نسبت به انبیاء و حضرات معصومین علیه السلام. علت دیگر کاهش ضریب حیاء در جامعه اهمیت ندادن به واجبات الهی و سبک شمردن آنهاست، مانند سبک شمردن نماز و مخصوصا اهمیت ندادن به مساجد و نماز جماعت همچنین مخالفت با امر به معروف و نهی از منکر.

حجت الاسلام تاج لنگرودی ادامه داد: یکی دیگر از عوامل بی‌حیایی در جامعه رواج بعضی از امور شبهه‌ داراست؛ به عنوان نمونه رواج موسیقی در جامعه که نمی‌دانیم حلال است یا حرام، به طوری که متاسفانه در مساجد، یادواره‌های شهداء و محافل قرآنی موسیقی‌های اسفناکی بخش می شود. یا خوردن غذاهایی که صد در صد حرام است با سوء استفاده از فتوای مراجع، یادم هست از امام خمینی رحمه الله علیه استفتاء کردند و در رابطه با ماهی «ازون‌برون» سوال کردند که آیا حلال است یا حرام، امام در پاسخ فرمودند: نظر متخصص شرط است، و متخصیص شناخت ماهی، حتی به کشورهایی مانند روسیه سفر کردند و به این نتیجه رسیدند که این ماهی پولک ندارد و حرام است، ولی متاسفانه در شهرهای شمالی کشور این ماهی را کباب می‌کردند و با بی‌حیایی تمام فریاد می زدند که امام صیغه حلال شدن خواندند و افراد را به خوردن دعوت می‌کردند. یا درباره حجاب درست است در رساله‌ها محدوده‌ای بیان شده، ولی اکثر قریب به اتفاق مراجع، تقریبا در۱۲۰ سال گذشته احتیاط می‌کنند به پوشاندن صورت، ولی متاسفانه خانم‌های چادری مقیدند تا جایی که می‌توانند صورت خود را کاملا باز بگذارند، و چادر دنبال‌شان باد بخورد لذا چادر فقط برای رفع تکلیف است.

تبدیل شدن حیا به یک حلقه مفقوده در خانواده ها

وی خاطر نشان کرد: عرض می‌کنم متاسفانه خانواده‌ها و مربیان آموزشی ما در مدارس اینکاره نیستند، به جز تعداد محدودی از خانواده‌ها و معلم‌ها، اصلا اصول تربیتی را نمی‌دانند، و برای بی‌تربیتی فرزندان نه تنها توبیخی در کار نیست، بلکه به بی‌تربیتی و بی‌حیایی فرزندان می‌خندند. پس این حلقه مفقوده به دلیل بلد نبودن اصول تربیتی است؛ و متاسفانه مهارگسیختگی رسانه‌های مجازی، ماهواره و محدود بودن صدا و سیما (به دلیل مراعات مسایل اخلاقی)، در این بی‌حیایی موثر می باشد. بنابراین اگر حیا شاکله انسان باشد، تربیت انسان باحیا نیز فرآیندی تدریجی و طولانی مدت است. انسان با حیا باید در موقعیت‌های گوناگون حسن و قبح اعمال را بشناسد و نفسش از عمل قبیح کراهت داشته باشد. بیشتر انسان‌ها حداقلی از حیا را دارند، اما کسب آن مقدار از حیا که وجهی از وجوه تقوا و مایه سعادت آدمی است، به مراقبت افکار، نیت‌ها و اعمال در طول زندگی نیاز دارد. تا وقتی انسان در مرحله کودکی است، زمینه‌سازی برای باحیا بودن او بر عهده خانواده است و پس از سن تکلیف، خود او نیز باید راه مراقبت از این شاکله پربرکت را بشناسد و مرتبه آن را افزایش دهد.

عوامل مؤثر در ایجاد حیا در جامعه 

حجت الاسلام تاج لنگردوی گفت: کسانی که عهده‌دار تربیت در جامعه هستند، باید خیلی به مسایل دینی پایبند باشند و در مسایل دینی با احتیاطی که مراجع می‌فرمایند زندگی کنند تا اثر تقوا، ورع و عفت‌شان در مردم دیده شود. همچنین در ساخت فیلم‌ها، تولید برنامه‌ها و سایر موارد خیلی با احتیاط و مراعات مسایل شرعی، اخلاقی و اعتقادی عمل کنند.