مسجد جامع گرگان؛ نگینی درخشان از دوره سلجوقیان

خبرگزاری شبستان- استان گلستان، ربابه کابلی؛ از بازارچه قدیمی نعلبندان که عبور کنی، در دل آن مسجدی را می بینی مربوط به دوران سلجوقیان است.

مسجد جامع گرگان دارای یک حیاط مرکزی و چهار شبستان با تزئینات معماری منحصر به فرد است که در اطراف حیاط مرکزی قرار دارند. این بنا یک هزار و ۶۰۰ مترمربع مساحت دارد و از ۲ ایوان تشکیل شده است.

یکی از ویژگی های برجسته این مسجد، وجود مناره ای آجری در بالای سر درب جنوبی مسجد جامع گرگان است که بر روی آن کتیبه‌ای با خط کوفی نوشته شده و با آجر کاری تزئین شده است.

مناره استوانه ای شکل این مسجد تنها بخشی از معماری سلجوقی است که بدون تغییر از آن زمان تا به امروز باقی‌مانده است.

در بالای این مناره، جایگاه مخصوصی برای موذن قرار داشته است و قسمتی از مناره برای تابش نور خورشید و روشن شدن جایگاه موذن باز است.

موذن باید از طریق ۴۷ پله‌ مارپیچ از پایین خود را تا بالای مناره و جایگاه مخصوصش برساند.

منبر چوبی هشت پله ای با طرح های معماری و گل و بته و نقش اسامی ۱۲ امام بر روی آن، یکی دیگر از آثار تاریخی مسجد جامع گرگان است که امروز در یک محفظه شیشه‌ای نگه‌داری می‌شود.

بر روی این منبر سه کتیبه نیز وجود دارد که قدمت این بنا را تا زمان تیموریان و افشاریان نشان می‌دهد و ذکر تاریخ ۸۵۹ هجری قمری بر روی این منبر، قدمت این مسجد را بیشتر نمایان می کند.

مسجد جامع گرگان از ۲ ایوان شرقی و غربی تشکیل شده و از معدود مساجد ۲ ایوانی فاقد گنبد در کشور است و سقف این بنای تاریخی مناسب با معماری شمال کشور، به‌صورت شیروانی ساخته شده است.

در ایوان غربی مسجد هم ۱۹ کتیبه و سنگ‌نوشته قرار دارد که شامل فرمان‌ها و وقف‌نامه‌هاست.

مسجد جامع گرگان با توجه به تاریخ و معماری خاص، در سال ۱۳۱۱ به شماره ۱۸۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

هر شبستان این مسجد دارای یک امام جماعت است و در هر شبستان نمازهای جماعت به صورت جداگانه اقامه می شود.

مرحوم آیت الله علوی گرگانی و مرحوم آیت الله میبدی از امامان جماعت این مسجد تاریخی بوده اند که به غیر از برپایی نماز جماعت، همیشه در مناسبت های مختلف اقدام به سخنرانی نیز می کردند.

مسجد جامع گرگان از شاخصه‌های مهم بافت معماری استرآباد و گرگان است که باید در حفظ و معرفی این اثر تاریخی گام برداشت.

مرحوم آیت الله علوی گرگانی، مرحوم آیت الله میبدی و آیت الله نورمفیدی، نماینده ولی فقیه در گلستان و سایر مسئولان همیشه بر مرمت و حفظ این مسجد تاکید داشته اند و از مسئولان میراث فرهنگی خواسته اند تا این نگین تاریخی شهر گرگان را حفظ کنند.

از سال ۱۳۸۵ تاکنون اقدامات مرمتی مختلفی در این بنا انجام شده که شامل؛ مرمت گچ بری ایوان غربی مسجد جامع گرگان، آزادسازی و مرمت مناره آجری بنا، مرمت ساماندهی و استحکام بخشی قسمتی از ایوان ضلع غربی بنا، حذف الحاقات و مرمت قسمتی از نمای ضلع غربی و شرقی بنا، برداشت سنگ ازاره‌های داخل حیاط، برداشت سنگ داخل ایوان غربی و اندودهای آسیب دیده داخلی این ایوان، ساخت درب چوبی ضلع شمالی بنا، اجرای کانال دفع رطوبت در داخل و خارج ایوان غربی، مرمت اندودهای داخلی و اجرای ازاره‌های آجری در ۲ طرف محراب مسجد، مرمت و ساماندهی پوشش ضلغ جنوب غربی بنا، تهیه طرح مطالعه، مستندسازی، طرح مرمت، بازسای، استحکام بخشی مسجد جامع گرگان با اعتبار ۲۷ میلیارد ریال است.

اعتبار مورد نیاز برای تکمیل عملیات ساماندهی، مرمت این بنا ۲۰۰ میلیارد ریال برآورد شده است.

حال، اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان مطالعات طرح ساماندهی و مرمت مسجد جامع گرگان را آغاز کرده است تا ۲ ایوان شرقی و غربی مسجد که از سایر بخش‌ها مرتفع‌تر هستند و به دلیل تغییرات دوره‌ای در سازه و معماری بنا دچار آسیب‌های سازه‌ای شده‌اند را بررسی و مورد مطالعه دقیق قرار دهند.

در همین راستا حمید عمرانی رکاوندی، معاون میراث فرهنگی گلستان در گفتگوی اختصاصی به خبرنگار خبرگزاری شبستان در استان گلستان گفت: به استناد منابع تاریخی و شواهد باستان شناسی مسجد جامع کنونی بر روی ویرانه های سده های اولیه اسلامی، دوره اموی، سلجوقی، صفوی و قاجاریه احداث شده است که هنوز آثاری از دوره سلجوقی، صفوی و قاجاریه در فضای داخلی مسجد وجود دارد.

وی افزود: انجام مطالعات به منظور تهیه طرح جامع آسیب شناسی، حفاظتی و مرمت و احیا با همکاری کارشناسان مشاورین ذیصلاح و تصویب آن در شورای فنی در سطح صفی و ستادی و شروع اقدامات اجرایی بعد از تامین اعتبار طی برنامه کوتاه مدت و بلندمدت انجام می شود.

عمرانی اظهارداشت: از محل اعتبارات سال ۱۴۰۲ مبلغ یک میلیارد تومان، مطالعات مسجد جامع گرگان شروع شده است که در پایان مطالعات، برآورد ریالی و جدول آنالیز قیمت ها بر اساس فهرست بهای ابلاغی میزان اعتبارات مورد برای مسجد جامع پیش بینی خواهد شد.

وی گفت: مسجد جامع گرگان به عنوان یکی از مساجد فاخر بجا مانده از سده های اولیه ورود اسلام به سرزمین ایران در کنار سایر مساجد تاریخی ایران دارای ارزش فرهنگی و تاریخی بوده و به عنوان کانون توجه مردم در انجام فرایض دینی و مذهبی، فرهنگی و سیاسی و نقش آن در تحولات تاریخی و سیاسی و بخشی از خاطرات جمعی شهروندان گرگانی و علمای گرانقدر منطقه همیشه مورد توجه بوده و هست.

معاون میراث فرهنگی گلستان اظهارامیدواری کرد: با انجام اقدامات حفاظتی و مرمتی با همکاری مردم، هیئت امنا و دستگاه های اجرایی ذیربط، میراث بانان شایسته ای برای آیندگان باشیم.