خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ زینب روحانی مقدم-خراسان جنوبی یکی از استان‌های شرقی ایران است که با داشتن تمدنی کهن، طبیعتی بکر و جاذبه‌های تاریخی فراوان، اهمیت زیادی در فرهنگ و تاریخ کشور دارد. این استان از دیرباز یکی از مهمترین مناطق تمدنی ایران بوده و در مسیر جاده ابریشم و نقش مهمی در تاریخ صفویه، قاجار و حتی دوران معاصر داشته است.
این استان با داشتن بناهای تاریخی، قلاع، باغ‌های زیبا و بافت‌های سنتی، یکی از مقاصد گردشگری مهم ایران به شمار می‌رود. خراسان جنوبی با داشتن تمدن کهن، آثار تاریخی فراوان، طبیعت بکر و محصولات کشاورزی ارزشمند، یکی از مناطق مهم ایران به شمار می‌رود. با توسعه گردشگری و توجه به پتانسیل‌های فرهنگی و طبیعی این استان، می‌توان آن را به یکی از قطب‌های گردشگری کشور تبدیل کرد.
۱٠اثر تاریخی و طبیعی استان خراسان جنوبی در فهرست میراث جهانی ثبت شده است. این آثار شامل چهار کاروانسرای سرایان، ده‌محمد، خان و چهل‌پایه، بیابان لوت، قنات بلده فردوس، باغ و عمارت اکبریه، ژئوپارک طبس، روستای خراشاد و روستای اصفهک هستند.
با ثبت این آثار، جایگاه خراسان جنوبی در فهرست میراث جهانی تقویت شده و توجه بیشتری به ظرفیت‌های فرهنگی و گردشگری این استان خواهد شد.
*کاروانسرای سرایان: میراثی از دوران صفویه در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای سرایان، یکی از بناهای تاریخی ارزشمند این شهر است که در میدان کوثر قرار دارد. این بنا از دوران صفویه به یادگار مانده و به نام رباط شاه عباسی نیز شناخته می‌شود.
کاروانسرا به همراه سایر بناهای تاریخی چون آب‌انبار، مسجد، حمام و بازار، مجموعه‌ای بی‌نظیر را در قلب بافت تاریخی سرایان به وجود آورده که نه تنها نمایانگر معماری دوران صفویه است، بلکه گواهی بر سبک زندگی و فرهنگ آن دوره نیز به شمار می‌رود.
در سال ۱۳۸۴، کار مرمت این کاروانسرا آغاز شد و پس از چهار سال تلاش، در سال ۱۳۸۸ به اتمام رسید. همزمان با مرمت، بخشی از این بنا به موزه مردم‌شناسی اختصاص یافت، جایی که می‌توان بخشی از فرهنگ و تاریخ مردم سرایان را مشاهده کرد. در ۱۰ خرداد ۱۳۸۲، کاروانسرای سرایان با شماره ثبت ۸۷۳۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
یکی از مهمترین رویدادهای این بنا در سال‌های اخیر، ثبت آن در فهرست جهانی یونسکو بود. در نشست چهل و پنجم کمیته میراث جهانی یونسکو، که در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در ریاض عربستان برگزار شد، پرونده «کاروانسراهای ایران» به عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. این پرونده شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی ایران است که کاروانسرای سرایان نیز یکی از آنها بود.
ساختار معماری این بنا از شیوه دو ایوانی پیروی می‌کند و در ساخت آن عمدتاً از آجر استفاده شده است. کاروانسرای سرایان با فضاهای متعددی چون سر در ورودی، هشتی، صحن، ایوان‌ها و حجره‌های مختلف، مجموعه‌ای جامع از معماری سنتی ایرانی را به نمایش می‌گذارد.
این بنا به همراه دیگر بناهای تاریخی اطراف، تصویری زنده از گذشته‌های دور شهر سرایان به نمایش می‌گذارد و هم‌اکنون یکی از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی منطقه محسوب می‌شود.
*کاروانسرای ده محمد: جاذبه‌ای تاریخی و گردشگری در مسیر بشرویه به طبس
کاروانسرای ده محمد، یکی از ۵۴ کاروانسرای ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی، به عنوان یک جاذبه تاریخی و گردشگری در مسیر بشرویه به طبس، توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب می‌کند.
این کاروانسرا که در دوره قاجار ساخته شده، در ۷۰ کیلومتری شمال طبس و در دل روستای زیبای ده محمد واقع است. از نظر معماری، کاروانسرای ده محمد به‌گونه‌ای است که می‌تواند گردشگران خارجی را به خود جذب کند و در نتیجه، پتانسیل بالایی برای ایجاد درآمد ارزی و توسعه گردشگری در استان دارد.
ساختمان این کاروانسرا از دیوارهایی ساخته شده از سنگ و ساروج و همچنین مصالح آجری برای سردر و فضاهای داخلی آن بهره می‌برد. طراحی بنا شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره‌هایی در اطراف حیاط، شاه‌نشین و چهار برج است. این رباط دارای چهار دژ در یک طبقه است، اما سردر و شاه‌نشین آن در دو طبقه بنا شده استکاروانسرای ده محمد در تاریخ ۲۳ مرداد ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و هم‌اکنون جزو میراث جهانی استان به‌شمار می‌آید.
این کاروانسرا به‌عنوان یک مقصد گردشگری و اقامتی در طبس، دارای ظرفیت بالایی برای جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی است و به تازگی مرمت آن توسط میراث فرهنگی آغاز شده است.
*کاروانسرای جهانی رباط خان: اثری تاریخی با معماری منحصر به فرد در دل کویر
کاروانسرای رباط خان با فضاهایی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل، حجره هایی در اطراف حیاط، شاه نشین و بادگیر می باشد که با تزئینات آجری و بادگیرهای بسیار زیبا و چشم نوازی در مسیر جاده قدیم طبس به یزد واقع شده است. قدمت این بنای تاریخی ارزشمند را به دوران صفویه – قاجاریه مربوط می دانند.
از جمله ویژگی های معماری این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر، گنبد شاه نشین، استفاده از گل چین هایی در آجرکاری های نماهای داخلی و ... می باشد که به زیبایی های کار افزوده است.
بنای این کاروان چهارگوش است و هر ضلع آن ۵۲ متر طول دارد. این اثر تاریخی در خاوران با شماره ۱۶۶۸ در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. یکی از مهمترین جذابیت های حضور در این کاروانسرا برای گردشگران، تماشای آسمان صاف کویر به ویژه در شب است که ستاره چینی را مقدور می سازد.
*کاروانسرای چهل پایه؛ یادگاری از دوران قاجار و ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو
این کاروانسرا در جنوبی ترین منطقه شهرستان طبس، در نزدیکی روستای نایبند، بخش دیهوک و در مسیر جاده کرمان به دیهوک قرار دارد و در گذشته شهرهای جنوبی کشور را به خراسان وصل می‌کرد، مسافران زیادی که قصد زیارت امام رضا (ع) را داشتند از این جاده گذر می‌کردند.
این کاروانسرا مربوط به دوره قاجاریه بوده و شامل هشتی ورودی، حیاط، بارانداز یا شترخان و حجره‌هایی در اطراف حیاط شاه‌نشین و چهار برج در نمای بیرونی است. در مجاورت بنا فضاهای با ارزش دیگری مانند حوض انبار، پایاب، آب انبار، مردخانه و برج نگهبانی وجود دارد که هر یک دارای ویژگی‌های معماری و تاریخی هستند.
در این بنا ویژگی‌های مهمی از یک معماری اصلی ایرانی را مشاهده خواهید کرد. این کاروانسرا یک سازه چهارگوش بوده و هر یک از ضلع‌های آن دارای ۵۲ متر طول می‌باشد. ویژگی‌های بارزی در این سازه به چشم می‌خورد.
این بنا درون دره‌ای به همین نام جای گرفته که در کنار آن چاه آبی نیز قرار دارد. این نام از ستون‌های سنگی راهنما در مسیر گرفته شده که تعداد قابل توجهی داشته‌اند و شاید در ابتدا تعداد این ستون‌ها ۴۰ مورد بوده است
کاروانسرای چهل پایه توسط یکی از بزرگان منطقه بم بنام احتشام سلیمان خان بهجه الدوله بنا شده است. افضل الملک در کتاب خود از اقدامات سلیمان خان جهت احداث کاروانسرا و بناهای خدماتی پیرامون آن به منظور رفاه و آسایش کاروانیان و زوار یاد کرده است.
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۹۹ به شماره ۳۳۱۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در شهریورماه سال جاری در کنار کاروانسرای خان، ده محمد و کاروانسرای سرایان در خراسان جنوبی و ۵۰ کاروانسرای دیگر کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
*بیابان لوت در جنوب شرق ایران
این بیابان به عنوان نخستین اثر طبیعی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این بیابان با مساحت کلی ۴۰ هزار کیلومتر مربع در جنوب‌شرقی ایران، در شرق کوه‌های مرکزی و رشته کوه‌های زاگرس، در میان سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان گسترده شده است.
از ویژگی های منحصر به فرد بیابان لوت در استان خراسان جنوبی وجود بلندترین تپه های ماسه ای (ریگ یلان) است. ریگ یلان در شرق لوت، تجمع عظیمی از انواع ساخت های ماسه بادی است که با چشم اندازی زیبا خودنمایی می کند.
به جز این مورد پوشش گیاهی و جانوری ارزشمند، کلوت ها (یاردانگ ها)، نبکاها، رودخانه شور، گندم بریان، هامادا(دشت ریگی) و … از جاذبه های شگفت انگیز بیابان لوت هستند.
گونه‌های کمیاب گیاهی و جانوری، آرامش بی بدیل، شب‌های پر از ستاره و مناسب برای رصد، روستاهای شگرف و بکر و…از مهمترین هدیه‌هایی است که بیابان لوت به گردشگران خود هدیه می‌کند و به همین جهت است که هر ساله بر علاقمندان به بازدید از این میراث جهانی افزوده می‌شود.
*قنات بلده، شاهکار ۱۵۰۰ ساله در دل بیابان
قنات بلده فردوس به قنات همیشه جوشان معروف است. ویژگی اصلی قنات بلده فردوس این است که در منطقه‌ای بی‌آب و کویری هنوز هم توانایی سیرآب کردن بیش از ۲ هزار و ۳۸۲ هکتار زمین کشاورزی را دارد و بعد از گذشت هزار سال هنوز جاری است.
تاریخ ساخت قنات بلده فردوس به طور دقیق مشخص نیست. بنا بر مستندات تاریخی قدمت احداث قنات بلده به قبل از اسلام و دوره ساسانی می‌رسد. ناصر خسرو در سفرنامه خود کاریز بلده را به کیخسرو نسبت داده است
بعضی از باستان‌شناسان هم می‌گویند سفال‌های اطراف قنات بلده فردوس نشان می‌دهند که این قنات ۵۰۰ سال بعد از قنات قصبه گناباد ساخته شده است.
آب قنات بلده از کوه‌های شمالی فردوس سرچشمه می‌گیرد و آب‌های سطحی را هم دخیره می‌کند. قنات بلده فردوس، باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی روستاهای باغستان علیا و سفلی و شهر اسلامیه را آبیاری می‌کند.
قنات بلده، شاهکاری تاریخی از خلاقیت و هنر ایرانیان است. اینکه در گذشته بدون هیچ امکاناتی ایرانیان توانسته بودند در دل بیابان چنین شاهکاری خلق کنند خودش جای تعجب دارد!
قنات بلده فردوس به قنات همیشه جوشان معروف است. ویژگی اصلی قنات این است که در منطقه‌ای بی‌آب و کویری هنوز هم توانایی سیرآب کردن بیش از ۲ هزار و ۳۸۲ هکتار زمین کشاورزی را دارد.
فناوری های مرتبط با احداث این سازه های آبی سبب شد پس از ۲ سال تلاش در چهلمین اجلاس یونسکو در ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول، ۱۱ رشته قنات به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی به ثبت برسد.
*باغ و عمارت تاریخی اکبریه
بنیان این باغ و عمارت توسط خاندان علم و در دوره زندیه بنا نهاده شده و در دوره قاجاریه به اوج شکوه و معماری خود رسیده است، سال ۱۳۷۸ به دلیل ارزش‌های معماری، هنری و اجتماعی در پرونده باغ ایرانی فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
باغ اکبریه به همراه هشت باغ ایرانی سال ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. مساحت این باغ به ۴۵ هزار متر مربع می‌رسد و شامل یک تالار آینه، گنبد کلاه فرنگی، تزیینات مغناطیسی لانه زنبوری و طرح رسمی است. پنجره های ارسی باشکوه، گچ بری های زیبا و درختان بلند بلوط در دو طرف ورودی هر بیننده ای را متحیر می کند. در هر دو طرف خیابان اصلی درختان بلند کاج وجود دارد که بر زیبایی هر چه بیشتر این باغ افزوده است.
باغ اکبریه در بیرجند، مانند سایر نمونه های باغ ایرانی نشان دهنده پتانسیل های قوی محیط و طبیعت است و یکی از ۹ باغ تاریخی ایران به شمار می رود.
هر سال شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی از این مجموعه تاریخی دیدن می‌کنند و جزو چند اثر پربازدید خراسان جنوبی به‌ویژه در نوروز است.
*ژئوپارک جهانی طبس؛ گنجینه‌ای بی‌نظیر برای ژئوتوریسم و مطالعات زمین‌شناسی در ایران
ژئوپارک جهانی طبس در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع شده و از ویژگی‌های منحصر بفردی برخوردار است و در طول تاریخ به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه، به عنوان یک شاهراه مواصلاتی جنوب و غرب ایران به شرق و شمال شرق ایران شناخته می شود.
این ژئوپارک در منطقه‌ای با اقلیم بیابانی همراه با آب و هوای گرم و خشک قرار گرفته و از نظر ویژگی‌های فرهنگی ـ تاریخی، طبیعی و به ویژه زمین شناختی بسیار منحصر بفرد است.
این ژئوپارک گنجینه‌ای بسیار ارزشمند از پدیده های گوناگون جهت مطالعات و انجام فعالیت‌های گردشگری فراهم آورده و باعث شده تا این منطقه یکی از مناطق مستعد و مهم توسعه توریسم، به ویژه ژئوتوریسم در ایران شناخته شود
می‌توان سیر تحولات کره زمین، از پرکامبرین تا اوایل کرتاسه را بدون کمترین وقفه زمانی در آن مشاهده کرد. از بارزترین ویژگی‌های طبس به عنوان بهشت زمین شناسی ایران، توالی های پالئوزوئیک آن بوده که در ایران و غرب آسیا کم‌نظیر است
کال جنی، کال سردر و کال تفتو، سه نمونه شاخص از دره‌های مشهور و زیبای این ژئوپارک است که رودخانه‌های آب دائمی در بستر این دره‌ها جریان دارد.
۱۷ آذرماه ۱۴۰۱ بود که ژئوپارک طبس به عنوان سومین ژئوپارک جهانی ایران، رأی مثبت شورای عالی ژئوپارک‌های جهانی یونسکو را دریافت کرد.
*روستای خراشاد؛ نگین تاریخی و فرهنگی خراسان جنوبی با ثبت جهانی پارچه‌بافی
خُراشاد روستایی از توابع شهرستان بیرجند است. این روستا در دره نصرآباد واقع شده و نام یگانه‌اش به معنای «محل طلوع خورشید» یادآور مناظر بی‌مانند آن است. با قدمتی که به دوران پیش از اسلام می‌رسد، این روستا از نادر نمونه‌های روستایی ایران است که به جای خالی شدن از سکنه، هر سال پذیرای مهاجران جدید است.
خراشاد روستایی در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی از مناطق خوش آب و هوای استان است که پنجم آذرماه سال ۹۷ براساس اعلام شورای جهانی صنایع دستی، با هویت پارچه‌بافی به ثبت جهانی رسید.
پارچه‌بافی یا توبافی در این روستا ریشه تاریخی دارد و قرن‌ها است که این صنعت رواج دارد، همچنین توبافی خراشاد سال ۹۵ ثبت ملی شد. قدمت برخی کارگاه‌های پارچه‌بافی در خراشاد به بیش از یک قرن می‌رسد.
روستای خراشاد تاریخی چند هزار ساله دارد که قبرستان زرتشتی ها (گبرها) در نزدیکی کاریز خراشاد، قلعه و تونل های زیرزمینی گواه بر این باور است. خراشاد به سبب قرار گیری در رشته کوه باقران از آب و هوای معتدل کوهستانی برخوردار است.
وجود درختان رنگارنگ و طبیعت چشم نواز در کنار کوهستان، سبب شده است روستا چهره ای ییلاقی به خود گرفته و به طرقبه بیرجند شهرت پیدا کند. بومیان محلی روستا به شغل کشاورزی، دامداری و هنر قالی بافی، گلیم بافی و پارچه بافی (حوله بافی) مشغول بوده و از این طریق امرار معاش می کنند.
*اصفهک؛ روستای تاریخی و بوم‌گردی در دل کویر طبس
در دل کویر و در نزدیکی شهر طبس، روستایی تاریخی با داستانی متفاوت جا خوش کرده است. روستای اصفهک، که روزگاری پس از زلزله‌ای ویرانگر متروکه شد، حالا به یکی از جاهای دیدنی طبس تبدیل شده و بافت خشتی و کوچه‌های کاهگلی‌اش، تصویری از زندگی سنتی در قلب خراسان جنوبی را زنده نگه داشته است.
این روستا با احیای خانه‌های تاریخی، ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی و رونق دوباره صنایع‌دستی، به مقصدی محبوب برای گردشگران تبدیل شده است. سفر به روستای اصفهک طبس، فرصتی برای تجربه سکوت کویر، لمس معماری اصیل و کشف تاریخی است که هنوز در میان دیوارهای گلی آن زنده است.
اصفهک، روستایی در آغوش نخلستان‌ها است که در بخش دیهوک از توابع شهر طبس آرام گرفته. این روستای خشتی، با فاصله ۳۸ کیلومتری از طبس، همچون بهشتی گمشده در دل کویر می‌درخشد؛ جایی که سکوت کویر با سایه نخل‌ها و خانه‌های کاهگلی در هم می‌آمیزد.
در دل روستای خشتی اصفهک، جایی که کوچه‌های گِلی با تاریخ نفس می‌کشند، رصدخانه‌ای منحصربه‌فرد ساخته شده است که فرصت یکی از تماشای شفاف‌ترین آسمان‌های کویر را فراهم می‌کند. این رصدخانه با الهام از معماری سنتی منطقه و با استفاده از مصالح بومی همچون خشت و آجر بنا شده است؛ به‌طوری که به‌جای یک سازه مدرن و غریبه، بخشی هماهنگ از بافت تاریخی روستا به نظر می‌رسد.
در میان خشکی و گرمای کویر، باغ‌های سرسبز اطراف روستای اصفهک همچون نگینی سبز در دل طبیعت بیابانی می‌درخشند. این باغ‌ها که با نخل‌های بلند، زمین‌های کشاورزی زعفران و پونه بومی پوشیده شده‌اند، به لطف قنات‌های قدیمی منطقه همچنان سرسبز و پرطراوت باقی مانده‌اند.
نظر شما