شکوه باغهای زیبا در دل کویر/سرپنجه های هنرایرانی درباغهای خراسان جنوبی

به گزارش خبرگزاری شبستان از بیرجند، خراسان جنوبی را سرزمین باغ های زیبای کویری نامیده اند. باغ هایی در دل کویر که به دلیل معماری منحصر به فرد در میراث ماندگار جهانی نیز ثبت شده اند.

با شروع فصل بهار هوای مطبوع و دل انگیز حاکم بر این باغ ها مسافران و گردشگران نوروزی زیادی را به خود جذب می کند. مسافرانی که نشاط، سرزندگی، آرامش و سبکبالی را در این باغ ها جستجو می کنند.

باغ و عمارت اکبریه؛ میراث جهانی در دل کویر

باغ و عمارت اکبریه بیرجند یکی از 9 باغ ایرانی است که در سی و پنجمین اجلاس بین المللی یونسکو در پاریس در فهرست آثار جهانی ثبت شد.

این مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم در مرکز استان یعنی بیرجند و در داخل محدوده روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است. این باغ مشتمل بر 2 بنا است که قدیمی ترین آن ساختمانی متعلق به حشمت الدوله پدر محمد ابراهیم شوکت الملک که تاریخ احداث آن به اواخر دوره زندیه و اوائل دوره قاجاریه باز می‌گردد.

بنای دیگری که در این مجموعه واقع است ساختمان تشریفات است که بوسیله شوکت الملک (1364ـ1300 ه.ق) بنیان شده است.

اگرچه باغ اکبریه و بناهای وابسته به آن در شرایط زمانی خاصی و در یک دوره مشخص بوجود نیامده ولی به لحاظ مشابهت در ساخت و معماری آن را می توان یک مجموعه کامل به حساب آورد که در اصل امکان مزبور 2 ارگ حکومتی را شامل می شده و به لحاظ وجود معماری خاص و کاربری ویژه و عملکرد مشخصی که بناهای وابسته با باغ اکبریه داشته است به ترتیب ذیل قابل مطالعه و بررسی است.

1- ساختمان حشمت الملک که عوام به آن بنای شوکت الملک می گویند و معماری آن بحثی جداگانه دارد.

2- ساختمان تشریفاتی
این بنا در میان ساختمانهای دیگر از نمای جالب توجه و ویژه ای برخوردار است فرم بنا مشخص کننده و نمایان گر نوعی انجام و تقارن است و تمامی عناصر و اجزاء بکار رفته در آن از لحاظ ارتباط نزدیک و متقارن ساخته شده و بطور کلی الهام پذیری فرهنگی را بیان می کنند.

نمونه این بنا را در عمارتهایی چون باغ نارنجستان شیراز، عمارت صدیق همایون تبریز، باغ ارم شیراز و سردر الملسهیه می توان مشاهده نمود. در جلوی ساختمان نیز از یک آب نما جهت زیبایی بخشیدن به محوطه بنا استفاده شده است.

باغ اکبریه با مساحت 45 هزار مترمربع با شماره 2326 در بیستم خرداد 78 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و چندی پیش به همراه 9 باغ دیگر ایرانی توانست نام خود را در فهرست آثار جهانی به ثبت برساند.

باغ و کوشک امیرآباد

باغ و کوشک امیرآباد در غرب شهر بیرجند و در روستایی به همین نام(امیرآباد) در حاشیه جاده بیرجند به خوسف و در فاصله 5 کیلومتری شهر بیرجند واقع شده است.

کوشک امیرآباد دارای 2 طبقه است که در طبقه اول دو ایوان با ستون‌های متفاوت در دو ضلع شرقی و غربی بنا نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

اجزای آن شامل باغ، کوشک و محل اسکان خدمه است. باغ دارای خیابان‌های متعددی است که در جهات گوناگون امتداد دارند.

بنای اصلی‌(کوشک) در وسط باغ و در دو طبقه ساخته شده است. این بنا دارای پلان هشت ضلعی است و ورودی آن در ضلع شرقی واقع است. پس از ورودی فضای پله کان که به طبقه فوقانی راه دارد، قرار دارد. در امتداد ورودی، دالانی قرار دارد که به یک حوضخانه در بخش مرکزی بنا منتهی می‌شود. طبقه فوقانی دارای یک شاه نشین با پلان چلیپایی است که دارای درگاه‌ها و پنجره‌هایی با طاق نیم دایره است، نمای کوشک دارای تزیینات آجری از نوع هندسی است.

احداث این بنا به دوره قاجاریه بر می‌گردد. باغ و کوشک امیرآباد به شماره 1969 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

باغ و عمارت رحیم آباد
مجموعه باغ و عمارت رحیم آباد در داخل خیابان پاسداران، پشت بوستان شهدای گمنام در 5/1 کیلومتری باغ و عمارت اکبریه در بیرجند قرار دارد. باغ رحیم آباد در زمان احداث بعنوان دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک فرزند ذکور حشمت الملک مورد استفاده قرار می گرفته است.

این مجموعه شامل بخش های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاقهای متعدد، اصطبل و حوضخانه که دارای گنبدی کلاه ‌فرنگی است.

عمارت رحیم‌آباد دارای سه تالار بزرگ است که از لحاظ کاربری به عنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده می ‌شده است و دارای تزئینات مقرنس، آینه‌ کاری، گچبری است.

درب‌ها و پنجره‌‌های تالار دارای کتیبه‌ هایی به شکل هلالی و تزئینات مشبک با طرح اسلیمی است که استفاده از شیشه‌های رنگی بر زیبایی آن افزوده است.

از مهم‌ترین ویژگیهای این بنا می ‌توان به وجود انبوه تزئینات و در انواع مختلف اشاره کرد. امروزه بخشی از این باغ و عمارت به عنوان مرکز آموزش هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی استفاده می‌ شود.

باغ گلشن طبس
باغ گلشن مربوط به دوره زند - دوره قاجار است و در طبس واقع شده است. این اثر در 20 دی 1355 با شمارهٔ ثبت 1310 به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این باغ باشکوه یکی از مهمترین باغ های ایرانی به شمار می ‌رود.باغ گلشن به ‌وسیله میرحسن خان سومین، از سلسله خان هایی که به وسیله نادرشاه به حکومت طبس منصوب شدند، ساخته شده است.

در دومین شماره بخش باغ‌ گردی پایگاه اینترنتی دیلی تلگراف، باغ گلشن طبس در زمره باغ‌های زیبای جهان قرار گرفته است. باغ گلشن در منطقه ای واقع شده است که در میان دو کویر نمک زار ایران یعنی دشت لوت و دشت کویرقرار دارد، اما کیفیت معجزه آسای آب این منطقه، آبشارها و استخرهای طبیعی زیبایی را تشکیل داده اند که با چمنزارهای زیبا تزیین شده است.

باغ گلشن طبس یکی از باغ های نادر ایرانی است که آب جاری دایمی در آن جریان دارد. درختان میوه بسیاری در این بنای تاریخی هشت هکتاری، طبیعت بی ‌نظیری آفریده است. در این باغ گونه ‌های مختلف گیاهان سازگار با اقلیم‌های متفاوت آب و هوایی مانند درخت چنار که خاص مناطق سردسیر است در کنار خرما که فقط در مناطق گرمسیری رشد می‌ کند، وجود دارد.

طراحی این باغ بر اساس نمونه چهارباغ و برگرفته از آیات قرآنی درباره بهشت که دو نهر در آن همدیگر را قطع می ‌کنند صورت گرفته است. معمار اولیه باغ، طبیعت سبز آن را با توجه به نوع درختان به صورت شطرنجی طراحی و کشت کرده است.

باغ گلشن طبس در فصل بهار که یکی از جذابترین و دیدنی ترین جاذبه های شرق کشور و استان خراسان جنوبی به شمار می رود.

باغ و عمارت شوکت آباد
باغ بزرگ و میوه دار شوکت آباد و عمارت زیبای وسط آن که هنرمندی معماران دوره قاجاریه را نشان می‌دهد در 5 کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. از نظر معماری فضاهای احداث شده در باغ و عمارت شوکت آباد دارای ویژگی‌های خاصی هستند که در دیگر نمونه‌های مشابه آن کمتر می‌توان یافت.

این مجموعه نیز همانند سایر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است که هر بخش تزئینات خاص خود را دارد، از جمله حوضخانه که دارای بیشترین ویژگی‌های معماری و تزئینی است. این قسمت دارای گنبدی بزرگ است که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوضخانه تامین شده تعبیه شده است.

از دیگر فضاهای مهم تشکیل‌دهنده این مجموعه می‌توان به اندرونی یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد.

از مهم‌ترین تزئینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزئینی و طاق‌نماهای اطراف حوضخانه اشاره کرد. در مجموع بناهای احداث شده به صورت متراکم بوده و در جبهه جنوبی مخصوص حاکم و خانواده او بوده است که بعضی از فضاهای داخلی جهت تشریفات و پذیرایی از میهمانان مورد استفاده قرار می گرفته است.

بخش گسترده‌ای از باغ دارای درختان مختلف میوه و تزئینی می‌باشد. همچنین بعضی از فضاهای ایجاد شده در گوشه‌های عمارت اصلی الحاقی می‌باشد که بعدها به فراخور نیاز به آن اضافه شده است. همچنین روش معماری بکار رفته در احداث این عمارت به صورت طاق و تویزه بوده و گهواره‌ای بودن سقف بعضی از اتاقها حاکی از روش معماری ناحیه گرم و خشک است.

باغ بهلگرد
باغ بهلگرد در فاصله 30 کیلومتری شمال شرقی بیرجند در امتداد جاده بیرجند _ زاهدان واقع شده است، ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی و دو تکه که با گل میخهای کروی تزئین شده است می باشد.

فضای هشتی که به صورت محدود و با طاق نماهای کم عرض و کم عمق آن را می پوشاند بعد از آستانه ورودی قرار گرفته است و محوطه اندرونی که در امتداد هشتی واقع شده است فضای نسبتاٌ وسیعی را به خود اختصاص داده است.

طبق اصول باغسازی ایرانی در میان این محوطه استخری به شکل چهار ضلعی به چشم می خورد که در قسمت جنوبی اندرونی بنا در دو طبقه همکف و اول بوجود آمده است این بنای تاریخی به دلیل جذابیت خاص و به لحاظ وجود اجزاء و عناصر معماری اسلامی از جمله سردر ورودی هشتی با فضاهای ویژه خود بخش اندرونی باغ و بنای آن که بصورت ترکی با ستونهای آجری مشخص می باشد با شماره 2367 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخشهای متعددی همچون ‏‌، ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، عمارت اصلی، محل سکونت خدمه، بیرونی و اصطبل می باشد.

این باغ که بر روی زمین شیبدار بنا شده به منظور مهار شیب زمین از جنوب به شمال به صورت یکسانی طراحی شده است.

این باغ با دارا بودن اندرونی و بیرونی یکی از اصیل ترین باغ های ایرانی در منطقه می باشد که به عنوان تفرجگاه ییلاقی خاندان خزیمه و در زمان شوکت الملک از حاکمان بیرجند در دوره قاجار بنا شده است.

پایان پیام/