اقامه نماز عید غدیر به جماعت، بدعت است یا سنت؟!

گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان؛ آن منبری که در غدیر خم ساخته شد تا رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر فراز آن دست علی علیه‏السلام را در دست خویش بفشارد، تندیس پیوند ولایت با نبوت بود که هنوز در عرصه تاریخ ماندگار است و انعکاس آن صدای ملکوتی حضرت خاتم که آیه حقانیّت وجود امیر المؤمنین علیه‏السلام را قرائت فرمود، هر لحظه در گوش‏های زمانه تکرار می‏شود.
یاران! شتاب کنید، مبادا از میوه‏های آسمانی این شاخه طوبی دستمان کوتاه بماند که درخت ولایت، ریشه در بوستان وحی دارد و شاخ و برگ در آسمان‏ها گسترده است. می‏دانم توانی بسیار باید دستمان را که بتواند با دستِ خدا بیعت کند و آن همه عظمت را در خویش بفشارد؛ ولی هراسی به دل راه ندهید! بگذارید دستمان زیر فشار قدرت علی علیه‏السلام بشکند؛ اما بیعتمان استوار بماند.
 

«کانون خورشید» نام مجموعه ای تبلیغی و ترویجی است که با رویکردی پژوهشی و علمی پیرامون غدیر و با دغدغه تعظیم بیش از پیش این رویداد الهی، در راستای جامعه عمل پوشاندن به منویات مقام معظم رهبری در این عرصه و معرفی هر بیشتر ابعاد مهجور مانده این واقعه در تاریخ تشکیل شده و برای نخستین بار در طول تاریخ تشیع به دنبال ایجاد و اعلام نمادی برای غدیر در میان مسلمانان و بخصوص شیعیان است.
در آستانه عید مبارک و با پربرکت غدیر سرویس قرآن و معارف خبرگزاری شبستان گفتگویی داشته است با حجت الاسلام محمد حسین مشکوری، مدیر کانون خورشید که ضمن تشریح فعالیت های این مجموعه، در رابطه با نماد ویژه غدیر توضیحاتی ارائه کرده است که در ادامه می خوانید.

آقای مشکوری! مجموعه کانون خورشید دقیقا با چه هدفی و از چه زمانی آغاز به کار کرده است؟
علت و انگیزه اصلی تاسیس مجموعه کانون خورشید، گلایه مندی مقام معظم رهبری پیرامون واقعه غدیر و مهجور ماندن آن در جامعه اسلامی بود که در همین راستا و برای اقدام عملی در این زمینه تلاش هایی انجام گرفته و موونه پژوهشی قابل توجهی از کتاب الغدیر علامه امینی تهیه شد و ما امروز بفضل الهی دارای 15 هزار فیش رسانه ای از این کتاب شریف هستیم تا بتوانیم آن را دستمایه ای برای تبلیغ و ترویج در سطح رسانه ای قرار دهیم. منظور از رسانه نیز سه محور، رسانه های صوتی - تصویری ، رسانه های مکتوب و فضای مجازی است. کانون خورشید با این هدف، با رویکردی علمی پژوهشی و از سال 91 فعالیت خود را آغاز کرده است.

موضوع برپایی نماز عید غدیر بعنوان نماد این روز که شما آن را مطرح کرده و دنبال می کنید چیست؟ در این رابطه هم توضیح می دهید!
تحقیقات ما در زمینه غدیر، ما به این مسیر رهنمون کرد که علاوه بر ترویج ماجرای غدیر، نمادی نیز برای این روز بیابیم. با تحقیقات و کارهای میدانی انجام شده این توفیق حاصل شد که موضوع نماز عید غدیر را در میان فتاوای مراجع تقلید در عصر قدیم رصد کرده و از مراجع معاصر نیز در این رابطه استفتاءیی داشته باشیم مبنی بر این که آیا برپایی نماز عید غدیر به جماعت، وجه شرعی دارد یا خیر؟ کار تحقیقی خوبی در این زمینه انجام گرفت و حاصل این تحقیقات در قالب مجله پژوهشی «قنوت خورشید» منتشر شد که این تحقیقات در صدد اثبات این نماز در میان فتاوای علمای متقدم، متاخر و معاصر است.

نظر علما و مراجع در رابطه با این نماز را چه بوده است؟
موضوع جماعت خواندن این نماز هم در میان علمای قدیم و هم علمای جدید محل اختلاف است. برخی نمی پذیرند چون یک نماز مستحبی است که به جماعت خوانده می شود و برخی نه تنها مشروعیت آن را پذیرفته و مجاز می دانند بلکه فتوا به استحباب این نماز به جماعت داده اند. مانند آیت الله صافی گلپایگانی در عصر حاضر که فرموده اند من غیر از این که این نماز را مستحب می دانم قائل به شبهه وجوب این نماز نیز هستم .

این موضوع تنها به عنوان یک مسئله علمی و فقهی مطرح می شود یا هدف، اجرا و اقامه این نماز است؟
این بحث کاملا در فضای علمی دنبال می شود و ما ابتدا موضوع علمی و فقهی بودن آن را مطرح کرده و آثار تولید شده نیز حول همین محور بوده است. با توجه به وجود اختلاف در فتاوای مراجع عظام تقلید نیز، به این نتیجه رسیدیم که باید کار علمی بیشتری بر روی آن انجام شود. لذا امسال جلد دوم مجله الکرونیکی «قنوت خورشید» منتشر و علاوه بر آن بروشوری در تیراژ 30 هزار عدد چاپ و در اختیار علما، ائمه جمعه و طلاب کشور قرار داده شد تا موضوع نماز عید غدیر بعنوان یک مسئله علمی و فقهی در معرض نظرات جامعه علمی و صاحب نظران قرار گرفته و کار علمی عمیق تری در رابطه با آن انجام شود و از مجرای علمی وارد فاز اجرایی شود.

احتمال نمی دهید که دشمنان تشیع این مسئله را دست آویزی برای خود قرار داده و شیعه را متهم به بدعت کنند؟
در میان استفتاءات انجام شده از مراجع عظام تقلید در عصرحاضر، هیچ یک از بزرگان، آن را بدعت نداسته یا اعلام نکرده اند که جایز نیست. بلکه غالبا این موضوع را مطرح کردند که مشروعیت آن برای ما ثابت نیست. در مورد دشمنان نیز ما کاملا واقف هستیم که ممکن است دشمنان شیعه این نماز را دستمایه ای برای خود قرار داده و ادعا کنند که این نماز تا کنون نبوده و حالا پیدا شده و چه بسا انگ بدعت بر آن ببندند. لذا این موضوع کار علمی و تحقیقاتی بیشتری می طلبد و فعالیت ها در این عرصه همچنان ادامه دارد.

به سابقه و منابع روایی موجود درباره این نماز اشاره ای نکردید! آیا برای اطلاع رسانی به عموم مردم و در جریان گرفتن آنها اقدامی انجام شده است؟
سعی می شود تا با جلسات تخصصی و ارائه مقالات در رسانه ها از جمله خبرگزاری شبستان، مخاطبان بیشتر در جریان روایات ماثور موجود پیرامون نماز عید غدیر و شواهد تاریخی قطعی آن قرار بگیرند. ما امروز مواجه با این روایت هستیم که شیخ مفید در کتاب «المقنعه» صفحه 203 می فرماید: ما نماز عید غدیر را به جماعت مشروع می دانیم چون پیامبر اکرم صل الله علیه وآله در روز عید غدیر این نماز را اقامه کرده اند. یعنی پشتوانه این کلام شیخ مفید، ماجرای روز غدیر است که پیامبر در این روز پس از تعیین امیرالمومنین علیه السلام به خلافت، خطاب به مردم فرمودند «الصلاه جامعه...» و نمازی به جماعت برپا شد و سپس خطبه غدیر را قرائت کردند. ایشان(شیخ مفید) می فرمایند همین مسئله دال بر اینست که روز عید غدیر نماز دارد.

درباره سابقه برپایی این نماز هم براساس منابع و شواهد تاریخی، شخص شیخ مفید در عصر خود در میدان بغداد این نماز را با هزاران نفر به جماعت می خواندند و این موضوع در منابع تاریخی ما موجود است. حتی جای بسی تعجب است که ایشان با حضور هزاران نفر از اهل سنت در عصر خود، این نماز را در میدان بغداد اقامه می کرد و حال آن که شیعه در آن زمان حکومتی نداشت و حکومت به دست اهل سنت بود. و این خود شاهدی است بر این که اهل سنت آن روزگار، نیز این نماز را بعنوان یک شاهد تاریخی قطعی و مسلم دانسته و آن را با شیخ مفید اقامه می کردند. این موضوع که شیعه و سنی باهم مشترک شده و اقدام به عملی می کنند بیانگر این مطلب است که به طور حتم واقعه مشترکی مورد اعتماد هر دو گروه وجود داشته که حاضر می شوند هر دو باهم جمعیت واحدی تشکیل داده و اقدامی را به انجام برسانند. بنابراین شیخ مفید این کار را انجام می دادند و شواهد تاریخی و ادله و کتب و پشتوانه فقهی ایشان همه موجود است .
یا مرحوم ابوالصلاح حلبی در کتاب «الکافی فی الفقه» صفحه 108 به روایتی در این زمینه استناد می کنند. مرحوم حلبی، خود نیز زمانی که پس از شیخ مفید جامعیتی یافت و مورد اعتماد حکومت وقت قرار گرفت، نماز عید غدیر را به جماعت برپا می کرد.

همچنین روایتی از ابن زهره حلبی در کتاب «غنیه النزوع» نقل شده و ایشان در آنجا استناد کرده است که در سال آخر حکومت امیرالمومنین علیه السلام، عید غدیر با روز جمعه مصادف شد و حضرت که خلیفه جامعه اسلامی بودند و حکومت بدست ایشان بود اقامه جمعه می کردند. یعنی نماز جمعه و خطبه های نماز توسط حضرت اقامه می شد. اما آن روز به مناسبت عید غدیر، راجع به غدیر مطالبی فرموده و نماز جمعه را به نماز عید غدیر بدل کردند. لذا با توجه به این منابع متقن، دست شیعه در باب برپایی نماز جماعت عید غدیر چندان خالی نیست و از طرق مختلف، روایاتی در این رابطه مطرح شده است. 

علاوه بر این که غیر از منابع نام برده شده، فتوای مراجع و ادعای شهرت آنها در این رابطه نیز امروز در دسترس است. از جمله محقق اردبیلی که در میان عامه مردم به مقدس اردبیلی معروف است در کتاب «مجمع الفائده و البرهان» جلد 3 صفحه 31 می فرماید: «مشهور میان اصحاب شیعه آن است که نماز عید غدیر را می توان به جماعت خواند» و این عالم بزرگ شیعی این کار را از مصادیق تعظیم شعائر می داند. یا صاحب «مصباح الفقیه» مرحوم حاج آقارضا همدانی فرموده است که «جماعت در این نماز مشهور است» همچنین مرحوم آیت الله گلپایگانی از علمای معاصر نیز همین فتوا را ذکر کرده اند و مرحوم شهید اول نیز در کتاب «اللمعه الدمشقیه» صفحه 317 جماعت خواندن این نماز را متذکر شده است. بنابراین این موضوع، مسئله بسیار جدی و مسئله فقهی مهمی است که نمی توان به راحتی و با ادعاهایی مانند بدعت یا غیره آن را کنار گذاشت. البته بحث اجرایی آن از ید ما خارج است چرا که وظیفه و حیطه فعالیت ما از نوع تبلیغ و ترویج است.
چرا با وجود این همه تاکید و مقید بودن علما به اقامه نماز عید غدیر، ابن نماز در طول تاریخ به فراموشی سپرده شده است؟

این سوال بسیار مهم است و اگر مخاطبان به عمق سوال و پاسخ آن بیندیشند متوجه خواهند شد که دستگاه امیرالمومنین علیه السلام، در طول تاریخ تا چه حد مظلوم واقع شده است. حدیث مشهور غدیر «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» به واسطه 110 تن از صحابه پیامبر نقل و امروز به دست ما رسیده و بدون تردید متواترترین حدیث در میان شیعه و سنی است. تا جایی که علامه امینی که تمام مطالب کتاب الغدیر خود را از منابع اهل سنت نقل کرده است، ادعا می کند که هیچ حدیثی مانند حدیث غدیر وجود ندارد که در صدور آن از پیامبر صل الله علیه و آله هیچ شکی وجود نداشته باشد. حال درباره چنین حدیثی با این پشتوانه، سند و موونه علمی، اختلافات و شبهات فراوانی مطرح می شود، از قبیل این که مفهوم «ولی» در سخن پیامبر دوست است نه رهبر!!؟ یا ادعا می کنند لفظ «ولی» در این جا فلان معنا و بهمان مفهوم را دارد.  تصور کنید که حادثه غدیر با وجود 120 هزار شاهد عینی، امروز به چنین ایراد و اشکالاتی دچار شده و عده ای با دم و دستگاه های مختلف حتی منکر آن حادثه شده اند!! با این وجود آیا می توان توقع داشت که نماز عید غدیر که نسبت به اصل ماجرا، جنبه ای استحبابی دارد، بدون کم و کاست به دست ما برسد؟ قطعا خلل و شبهاتی به آن وارد شده است. نکته مهم دیگری که نباید از آن غفلت کرد آنست که در طول تاریخ تشیع، هر مرجعی که حکومت را در اختیار داشته یا مورد اعتماد و وثوق حکومت بوده و اجازه داشته است، این نماز را به جماعت اقامه کرده است و هر مرجعی که چنین قدرت و امکانی نداشته است، نماز را برپا نکرده است. جایی که در اصل واقعه غدیر شبهه می کنند آیا در نماز آن شبهه نمی کنند.
 

آیا در زمان ائمه معصومین علیهم السلام نیز این نماز اقامه شده است؟
طبق رصدها و بررسی های تاریخی، در زمان پیامبر صل الله علیه وآله، این نماز توسط شخص رسول الله صل الله علیه و آله اقامه شده است. پس از ایشان جامعه اسلامی دچار تطورات و تحولات حکومت خلفا شده و این نماز رها می شود. در زمان امیرالمومنین علیه السلام نیز ، حضرت نماز را اقامه می کنند. پس از دوران ایشان، دوران حوادث ناگوار شیعه و مصایب عاشوراست و ماجراهای تلخ پس از عاشورا و دوران اختناق شدید در زمان امام سجاد و باقر علیهما السلام ، تا می رسد به زمان امام صادق علیه السلام که فضا آرامشی نسبی می یابد و امام شاگردانی تربیت می کنند اما در فضای پر از تقیه و محافظه چرا که باز حضرت تحت تسلط هستند. در زمان امام کاظم علیه السلام هم که حضرت بیشتر سالهای عمر شریف شان را در زندان گذراندند. وضعیت دوران حضرت رضا علیه السلام و ولایتعهدی اجباری ایشان هم که در تاریخ ثبت و ضبط است که وقتی حضرت حتی نماز عید فطر را اقامه فرمودند، بلافاصله با ممانعت حکومت مواجه شدند و امامان پس از آن حضرت هم که اصولا در پادگان های نظامی بسر می بردند. بعد از این دوران نیز، عصر غیبت آغاز می شود و در این زمان شیخ مفید نماز عید غدیر را اقامه می کند. بنابراین شیعه هر جا که امکان اقامه نماز را داشته است، آن را اقامه کرده است.
در عصر حاضر نیز به جهت کتاب سوزیهای فراوان در طول تاریخ، تنها روایتی که ما می توانیم بدان استناد کنیم روایت مرسله ابو الصلاح حلبی است که برخی مراجع نسبت به روایت مرسله فتوا نمی دهند. اما موضوع ضعف سند را می توان با بیان های علمی و شواهد تاریخی جبران کرد.

پایان پیام/