چراشیعه از اول محرم عزا بپا می کند و عزاداریها از عاشورا آغاز نمی شود؟

گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان؛ عزاداری محرم در میان شیعه ، همیشه از اول محرم الحرام آغاز می شود و شیعه همواره در طول قرن‌ها به همین منوال عمل می کرده است. اما جای این سوال هست که چرااین عزاداری ها به جای عاشورا ، از روز اول محرم آغاز می شود در حالی که در عرف نیز اینگونه معمول است که برپایی عزاداری یا حتی سالگرد، از همان روز عزا آغاز می شود نه از چند روز قبل. برای تبیین و تشریح این دلایل گفت و گویی داشته ایم با حجت الاسلام محمد هادی یوسفی غروی، عضو کمیته علمی مدارج حوزوی و از صاحب نظران عرصه تاریخ اسلام که شرح این گفتگو را در ادامه می خوانید:

در میان ائمه معصومین علیهم السلام طبعا حضرت امام سجاد علیه السلام نخستین کسی است که می بایست از نحوه برخورد ایشان در رابطه با واقعه عاشورا و ماه محرم سوال شود، منابع تاریخ اسلام در این رابطه چه نکاتی را در بر دارد؟
بنا بر روایات و نقل های تاریخی حضرت سجاد علیه السلام در هر مناسبتی و با دیدن هر صحنه ای از پدر بزرگوارشان و واقعه عاشورا یاد کرده و بر مصائب ایشان گریه می‌ کردند و در این جهت تقیه و پنهان کاری نمی‌شده است. و هیچ نقلی مبنی بر این که حضرت در این رابطه تقیه کرده باشند، وجود ندارد. اما در عین حال در هیچ خبری درباره اینکه امام سجاد علیه السلام در اولین سالگرد شهادت حضرت سیدالشهدا علیه السلام و اصحاب عاشورا، چه واکنشی داشته و چه اعمالی انجام داده اند سخنی گفته نشده است. همچنین در منابع تاریخی در دسترس، ویژگی یا عمل خاصی از ایشان که بیانگر تفاوت و تغییر رفتار حضرت در محرم و بخصوص دهه اول با ایام غیر محرم باشد ، روایت نشده است.

سیره امام باقر و امام صادق علیهما السلام در محرم چگونه بوده است آیا از این دو بزرگوار در این رابطه در تاریخ نقلی وجود دارد؟
از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نیز با وجود اینکه دولت بنی‌امیه از کار برکنار شده و عباسیان به سر کار آمده بودند، در این رابطه سیره خاصی از این دو امام بزرگوار به ما نرسیده است. هرچند که عباسیان خود را سیاه‌جامه کرده بودند و شعار «یا الثارات الحسین» سر می‌دادند و به عبارت دیگر خود را خون‌خواه حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام می‌دانستند. چون بنی‌عباس از نسل بنی‌هاشم بودند و عباس عموی پیامبر و عموی آل ابیطالب بود و بنی‌عباس نیز عموزادگان آنها شمرده می‌شدند ولی با وجود اینکه بنی‌عباس برای شهادت و مصائب امام حسین علیه السلام اظهار سوگواری می‌کردند و حتی شعرای آنها شعرهایی در مرثیه حضرت ابا عبدالله علیه السلام سروده‌اند، اما از امام صادق علیه السلام خصوصیتی در جهت تفاوت ایام محرم با غیر محرم نقل نشده است.

حضرت امام رضا علیه السلام در خبر معتبری که مرحوم محدث قمی در اعمال اول محرم از کتاب امالی شیخ صدوق و عیون اخبارالرضا نقل کرده درباره پدرشان حضرت موسی بن جعفر علیه السلام اینگونه روایت کرده اند که هنگامی که ماه محرم داخل می‌شد پدرم دیگر خندان دیده نمی‌شد و روز به روز در دهه اول محرم مظاهر غم و اندوه بر چهره آن حضرت بیشتر آشکار می‌ گشت تا به روز دهم می‌رسید که در آن روز می‌گریست و می‌فرمود این روزی است که جدم حسین علیه السلام با 18 نفر از بنی‌هاشم که بر روی زمین نظیری برای آنها نبود به شهادت رسیدند. این نقل قول از امام رضا علیه السلام به صورت ضمنی دلالت بر این مسئله دارد که حضرت خود نیز این‌گونه بوده‌اند و در واقع گویا از حضرت سؤال می ‌شود که شما چرا در محرم این‌گونه هستید و حضرت به سیره پدر بزرگوارشان در این باره استناد می‌کنند و این که این یک سنت جاری در میان اهل بیت علیهم السلام بوده است. پس از امام رضا علیه السلام از سایر ائمه موضوع خاصی در رابطه با دهه محرم به ما نرسیده است.

دلیل اینکه امام کاظم علیه السلام از اول محرم مظاهر عزا به خود می‌گرفتند چیست؟ حادثه عاشورا دهم محرم اتفاق می افتد اما حضرت از اول محرم عزاداری می کنند! چرا اینگونه است؟
بله جای این سوال هست که مگر این غمناکی و سوگواری برای شهادت امام حسین علیه السلام نبوده است و مگر شهادت آن حضرت در اول محرم بوده است که امام از اول محرم مظاهر عزا به خود می گیرند؟ و در عرف بشری نیز معمول است که عزاداری یا حتی سالگرد را از همان روز عزا برپا می‌کنند نه از چند روز قبل. در پاسخ باید گفت دلیل اینکه امام کاظم علیه السلام از اول محرم عزاداری می‌کردند آن است که ائمه معصومین علیهم السلام نمی‌خواستند صرفا یک سالگرد سوگواری برای عاشورا گرفته شود. بلکه به دنبال آن بودند که حوادثی که منجر به این شهادت شد در مجالس و محافل شیعه نقل شود، بنابراین دعوت به برپایی چنین مراسمی از طرف اهل بیت عصمت و طهارت بنیان گذاشته شده است.

چرا در عصر حاضر نیز شیعه از روز اول محرم مجالس عزاداری ها برپا می کند؟ چرا از روز عاشورا این عزاداری ها آغاز نمی شود؟
این واقعه مختص به عصر حاضر یا یک قرن یا دو قرن نیست. بلکه شیعه همواره در طول قرن‌ها این‌گونه بوده است. برای پاسخ ابتدا باید معنا و مفهوم شیعه را تبیین کرد. شیعه به طور خلاصه و در یک کلمه یعنی پیرو! شیعیان پیروان ائمه و اهل بیت علیهم السلام هستند بنابراین به پیروی از امامان خود و به مقتضای تشیع و شیعه بودن، چنین رفتاری در محرم داشته و آن را تا کنون ادامه داده‌اند. حال اگر سوال شود که در کجا چنین چیزی نقل شده است؟ پاسخ ما همان خبر معتبری است که از حضرت رضا علیه السلام نسبت به پدر بزرگوارشان روایت شده است. سند ما نیز در این رابطه خبر معتبری است از «فضیل بن یسار بصری» یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام و از اهالی بصره که نقل می‌کند حضرت از من سوال فرمود: یا فضیل! آیا در میان خود جمع می‌شوید تا اخبار، گزارشات، احادیث ، فضایل و مناقب ما را برای یکدیگر نقل کنید؟ پاسخ دادم آری! حضرت فرمودند: ما چنین مجالسی را دوست می‌داریم و شما با این مجالس امر ما را احیا کنید و زنده بدارید. سپس دعا کردند که خدا رحمت کند کسانی را که شئون ما را زنده نگاه می‌دارند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این سنت از شخص ائمه اطهار صلوات اللهه علیهم به ما رسیده است که شیعه از اول محرم دور هم جمع شده و اخبار و گزارشات مربوط به وضعیت امام حسین علیه السلام را که منجر به شهادت آن حضرت شد، بازگو می‌کنند و از این جریانات عبرت می‌گیرند.
امامان معصوم علیهم صلوات الله پیروان خود را به برپایی مجالس و محافل عزاداری از اول محرم دعوت کرده‌اند تا گزارشات مربوط به حضرت سیدالشهدا علیه السلام را از اوایل محرم برای یکدیگر بازگو کنند و صرفا یک جلسه سوگواری عرفی برپا نشود بلکه این مجالس زمینه‌ یادآوری وضعیت حضرت ابا عبدالله علیه السلام و سخنان و اهداف آن حضرت برای مردم باشد.

سیره و روش علما و بزرگان شیعه در طول تاریخ در مواجه با محرم چگونه بوده است؟ آیا چیزی در آن رابطه ثبت و ضبط شده است؟
آن‌گاه که بنابر حکمت الهی در سال 260 هجری امام عسگری علیه السلام به شهادت رسید و دوران غیبت صغری آغاز شد، چون امامان از میان شیعه غایب شدند گویا حکمت الهی بر این تعلق گرفت که 4 دولت شیعی (دو دولت شیعی ناقص و دو دولت شیعی کامل) در منطقه اسلامی برپا شود. دولت‌های شیعی ناقص عبارت بودند از دولت چهار امامی زیدی که در یمن برپا شد و دولت شش امامی اسماعیلی که در فسفات مصر به روی کار آمد و بیش از 3 تا 4 قرن حکومت را به دست داشت.
همزمان با این دو دولت، دو دولت شیعی کامل یعنی دولت‌های 12 امامی یکی در بلاد شام (سوریه، لبنان، فلسطین و اردن) به نام دولت حمدانیان و دیگری در ایران و عراق به نام دلت آل‌بویه بر سر کار آمدند. آل بویه در ایران به دربار عباسی راه یافت و از آنجا که به مصلحت سیاسی خود نمی‌دید که با بنی‌عباس از در مخالفت درآید لذا خود را به عنوان وزرای عباسی مطرح کردند و دولت را در دست گرفتند. این دولت با توجه به اینکه شیعه بود از عالم شیعه آن روزگار یعنی شیخ مفید خواست تا مراسم شیعی را برای آنها معین کند، ایشان نیز در کتاب «مسارالشیعه الکرام» کلیه یادبودهای اسلامی شیعی را از زمان پیامبر اکرم صل الله علیه وآله تا امام زمان عجل الله فرجه ثبت کرد. در این کتاب هم روزهای ولادت و شهادت ائمه و هم سایر روزهای بزرگ شیعی ذکر شده است که در واقع نوعی بیانیه یا مانیفست شیعی است.

سیره علمای شیعه در ایام محرم به شکل کاملا روشن در تاریخ بیان شده است؛ علما، بزرگان و مسئولان دولت‌های شیعه همواره مراسم محرم را از اول محرم برپا می‌کردند و اوج این مراسم در روز تاسوعا و عاشورای حسینی بوده است و اصولا حرکت دسته‌جات عزاداری و سینه‌زنی و حمل پرچم توسط دسته‌ها به وسیله دولت‌های شیعی در گذشته بخصوص دولت دیلیمان در بغداد تأسیس شده است که به گروه‌های نظامی دستور می‌دادند تا به رسم عزا، با حمل پرچم در شهر حاضر شوند. در منابع تاریخی نقل است که عضدالدوله دستور می‌داد بازارهای بغداد را به رسم عزا می‌بستند و حصیر یا بوریا در میان بازار پهن کرده و غذای فراوان در آن می‌ریختند و از مردم دعوت می‌کردند که از این غذا استفاده کنند، بنابراین این شیوه عزاداری و حرکت دسته‌جات با پرچم و همچنین اطعام طعام در مسیر دسته‌جات عزاداری در نیمه دوم قرن چهارم هجری تأسیس شد و در طول تاریخ در هر زمان و هر جا دولت شیعه‌ای برپا شده است این مراسم را احیا کرده است.
پایان پیام/