حجت الاسلام قاسم خانجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مدیر گروه اعلام التاریخ دانشنامه پیامبر اعظم صل الله علیه وآله در گفتگو با خبرنگار معارف خبرگزاری شبستان در رابطه با موضوع مقتل نویسی، سبقه تاریخی آن، مقاتل مختلف در طول تاریخ و پاسخ به این شبهه که چیزی بنام «مقتل» ساخته و پرداخته شیعه در عصر امروز است و وجهه تاریخی ندارد، گفت: مقتل نگاری به دنبال نگارش تاریخ و سیره زندگانی پیامبر اعظم صل الله علیه و آله و ائمه معصومین صلوات الله علیهم شکل گرفت. یعنی در بررسی آغاز نگارش تاریخ اسلام، این نکته کاملا مشهود است که نخستین نگارش ها با نگارش تاریخ زندگانی پیامبر اکرم صل الله علیه وآله، حوادث، وقایع و غزوات آن حضرت و مجموعه رخدادهای دوران زندگی ایشان شروع شده و سپس با گذشت زمان موضوع خلافت، خلفا و احیانا پرداختن به زندگی آنها و در برخی مقاتل نیز به موازات، بحث نگارش زندگی شکل گرفته است.
گزارش های مقتل گونه عملا از قرن دوم آغاز می شود
وی افزود: در بررسی های تاریخی بخصوص در دوران پس از رحلت پیامبر اکرم صل الله علیه وآله شاهد این نکته هستیم که در مباحث حدیثی و نیز در مباحث تاریخی، نگارش مقتل، به سوی بیان چگونگی کشته شدن برخی افراد و احیانا جزئیات آن و بررسی زمینه های این وقایع، گرایش پیدا می کند که در این زمینه به شکل ویژه می توان به گزارشات تاریخی درباره نحوه شهادت حضرت امیرالمومنین و امام حسن مجتبی علیهما السلام و در برخی موارد گزارش هایی از نوع رحلت و شهادت حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها و در شکل بسیار خاص و با طیفی وسیع تر و در عین حال با بیان جزئیات نو و ارائه گزارش های تاریخی از افراد مختلف درباره حادثه کربلا اشاره کرد.
عضو هئات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: می توان ادعا کرد مهمترین اثر مقتل نویسی، به جهت اهمیت و شاید به نوعی فاجعه آمیز بودن حادثه و تاثیرات عمیقی که به لحاظ احساسی و عاطفی، در پی داشت مربوط به کربلا و واقعه عاشورا است. از سوی دیگر نقل این ماجرا به لحاظ روشن کردن راه آینده برای شیعیان از اهمیت زیادی برخودار بود ه است. لذا در این دوره نگارش مقتل و توجه به گزارش های مربوط به حادثه کربلا در یک حجم وسیع مورد توجه مورخان بسیاری قرار می گیرد و در بررسی به لحاظ تاریخی به خصوص در ارتباط با حادثه کربلا، می توان گفت گزارش های مقتل گونه عملا از قرن دوم هجری آغازمی شود.
نخستین مقتل ها و اولین مقتل نویسان
حجت الاسلام خانجانی بااشاره به این مطلب که این گزارش های تاریخی در ابتدا به شکل شفاهی و سینه به سینه نقل می شد یادآور شد: اولین نوشته مکتوب در این زمینه متعلق به یکی از یاران حضرت علی علیه السلام است که در دوران پس از حضرت نیز در قید حیات بوده و کتابی در رابطه با مقتل حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام نوشته است که این کتاب امروز در دسترس ما نیست و تنها برخی از گزارش ها و روایات آن در سایر منابع قابل استفاده است.
وی خاطرنشان کرد: اولین مقتل نویسی را بنا بر گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی باید در کتاب «الزریعه» دانست. قضاوت ایشان نشان می دهد که قدیمی ترین کتاب در این موضوع از «اصبغ ابن نباته» است که از یاران خاص امیرالمومنین علیه السلام بوده و روایات فراوانی از حضرت توسط او بر جای مانده است.
این کارشناس دینی در ادامه یادآور شد: پس از نباته، شخصی به نام «جابر ابن یزید جعفی» مطرح می شود که گویا در سال 128 هجری از دنیا رفته است. وی از بزرگان کوفه و از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام به شمار می رفت که کتاب های زیادی نیز داشته است از جمله کتابی درباره جنگ صفین و اثری درباره شهادت حضرت امیر علیه السلام. علاوه بر این جابر جعفی در رابطه با عاشورا نیز کتابی دارد بنام «مقتل ابی عبدالله حسین» علیه السلام که متاسفانه این اثر نیز امروز به شکل کامل موجود نیست. اما در برخی منابع موجود مانند «تاریخ طبری» برخی از روایات و گزارش های این اثر نقل شده است و وجود دارد.
عضو هئات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: شخصیت دیگری که در این عرصه می توان از او نام برد، «جعفر ابن عفان طایی» است که حدود سال 150 هجری از دنیا رفته است. وی از مرثیه سرایان بوده است و در رثای امام حسین علیه السلام نیز مرثیه ای سروده و کتابی با عنوان «المراثی» داشته است که شامل مرثیه ها و گزارش هایی سوگوارانه از قضیه کربلا و عاشوراست. اما این اثر نیز امروز در دست نیست. البته دلایل تاریخی برای از بین بردن آن وجود داشته است و به هرحال بسیاری از آثار تاریخی اولیه ای در این زمینه امروز به دست ما نرسیده است.
مهمترین و مفصل ترین مقتل درباره حادثه کربلا
«مقتل ابومخنف» از دیگر مقاتلی بود که حجت الاسلام خانجانی به آن اشاره کرد و گفت:اثر مهم دیگری که باز به شکل کامل در دست ما نیست اما اثری بازسازی و گردآوری شده از آن وجود دارد، مقتلی است از «ابو مخنف» که درسال 157 هجری و نیمه قرن دوم وفات یافته. این شخص مهمترین و مفصل ترین کتاب را درباره حادثه کربلا نگاشته است و مورخان بزرگی مانند «طبری» از این کتاب استفاده کرده اند. علاوه بر این که افرادی مانند مدائنی و کلبی نیزازاین کتاب بهره گرفته اند. بنابراین در وجود چنین کتابی هیچ جای شک و شبهه نیست اما متاسفانه اصل کتاب از بین رفته است.
وی با بیان این که اخیرا حجت الاسلام یوسفی غروی از صاحب نظران تاریخ اسلام، گزارش های پراکنده ای را در مجموعه ای تدوین و به نام «واقعه الطف» منتشر کرده اند گفت: اصل این کتاب به زبان عربی نگاشته و سپس به فارسی ترجمه شده است. اما نام اصلی کتاب همان «مقتل ابومخنف»است که توسط حجت الاسلام یوسفی غروی گردآوری شده و آنچه اکنون از مقتل ابومخنف موجود است همین کتاب است. با توجه به این که ابو مخنف در مقاطع مختلف کتاب داشته، در کتاب «الارشاد» شیخ مفید، گزارش های شیخ طوسی و برخی از آثار شیخ صدوق نیز گزارش هایی از «ابو مخنف» وجود دارد.
این کارشناس تاریخ اسلام در توضیح بیستر در رابطه با شخصیت ابو مخنف گفت: او شیعه عام به معنای محب بوده است نه شیعه امامی که ما می شناسیم اما به هرحال کتاب «ابو مخنف» کامل ترین کتابی است که در حال حاضر ما در اختیار داریم.
بسیاری از گزارشها و مکتوبات دست اول مربوط به کربلا امروز در دست نیست
وی خاطرنشان کرد: بعد از «مقتل الحسین» ابومخنف، شاید بتوان گفت از جمله کتابهای با ارزش تاریخی، آثار ابن کلبی است. وی چند کتاب مهم دارد و وفاتش در سال 204 هجری واقع شده است. ابن کلبی درباره تاریخ وقایع و ایام نیز آثاری داشته است از جمله کتاب «مقتل الحسین» علیه السلام که این کتاب نیز به شکل کامل به این اسم در دسترس نیست. اما گزارش هایی از این کتاب را هم در آثار شخص ابن کلبی و هم در آثار دیگر بزرگان مانند «الارشاد» شیخ مفید می توان یافت.
عضو هئات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: در قرن دوم «ابو هلال ثقفی» صاحب کتاب «الغارات» نیز مقتلی نوشته بوده که امروز در دسترس نیست. همچنان که بسیاری از مقاتل به دلایل مختلف در طول تاریخ از بین رفته و گزارش ها، نگاشته ها و مکتوبات دست اول مربوط به کربلا به شکلی که در همان دوره نگارش یافته است امروز در دست نیست. ولی نشانه های بسیاری از آنها را می توان در کتاب های دیگر چه در منابع شیعه و چه در منابع اهل سنت مانند طبری و عیون الاخبار به دست آورد.
«لهوف ابن طاووس» نقطه عطفی در مقتل نویسی
حجت الاسلام خانجانی افزود: «مناقب ابن شهر آشوب» و کتاب دیگری در رابطه با مقتل از مورخ بزرگ « یعقوبی» از دیگر آثار این دوران است. پس از آن وارد قرن سوم می شویم و آثار تاریخی مانند «تاریخ طبری» نمود بیشتری می یابد. هر چند در اوایل قرن دوم تا اوایل قرن سوم از مورخان دیگر چه شیعه و چه سنی مانند محمد بن ز کریا، ابن ندیم و سایرین، کتاب هایی را می توان مشاهده کرد که عموما یا وجود ندارند یا به شکل کامل باقی نمانده اند و در آنها تنها به بخش خاصی از واقعه کربلا پرداخته شده است. در قرن چهارم نیز برخی مطالب مربوط به کربلا به شکل کلی، ذیل کتب تاریخی مفصل مانند تاریخ طبری نگارش شده اند و بخشی نیز در نوعی خاص مانند «مقاتل الطالبین» ابوالفرج اصفهانی آمده است.
وی یادآور شد: از آثار قرن هفتم می توان به «لهوف ابن طاووس» اشاره کرد که منبع اساسی برای دوره های بعد و حتی تا به امروز و از مقتل های مهم و مورد مراجعه به خصوص در میان شیعیان است. البته بر اساس تحقیقات انجام شده نام دقیق این کتاب، «الملهوف»است. لهوف ابن طاووس نقطه عطفی در مقتل نویسی است که تا به امروز نیز مورد مراجعه است و برخی بزرگان توصیه کرده اند که منبری ها در صورت مقتل خوانی، از این کتاب استفاده کنند. پس از قرن هفتم و هشتم نیز هر کتاب و مقتلی که در رابطه با کربلا نگاشته شده عملا از مقتل های قدیمی و تاریخ های دست اول استفاده کرده اند.
پایان پیام/
نظر شما