خبرگزاری شبستان: اقتصاد و قدرت و توسعه اقتصادی در عصر حاضر یکی از عواملی است که برای تعالی هر کشور و جهانی شدن آن در عرصه بین‌المللی لازم است. کشور ما، دارای اقتصادی با رویکرد اسلامی است و باید ضمن توجّه به شرایط داخلی و خارجی، فرآیند توسعه اقتصادی را طی کند. توجّه به این امر، در شرایط کنونی داخلی و وضعیّت خاصّ بین‌المللی، با توجّه به تصمیمات سیاسی و اقتصادی و... دشمنان علیه اقتصاد و نظام اسلامی کشور، اهمیّت بیشتری دارد. رهبر معظم با درایت و تدبیر حکیمانه خود، ضمن عنایت به این موضوع، سال ١٣٩٢ را سال «حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی» نام نهادند تا شاهد تلاش و همّت مضاعف مردم و همه مسئولان کشور در گذشتن از پیچش سیاسی‌ـ اقتصادی پیشِ رو باشیم.
این نوشتار، در صدد آن است که نقش مسجد را به عنوان مهم‌ترین نهاد کشور اسلامی، در تحقّق حماسه اقتصادی و به تبع آن حماسه سیاسی تبیین کند. نگارنده، ابتدا به تعریف اقتصاد و انواع آن در علم اقتصاد و آموزه‌های دینی پرداخته، فلسفه نام‌گذاری سال‌ها و روند آن در ٢٠ سال اخیر را تشریح کرده است. سپس، به‌‌‌طور خاصّ، به نام‌گذاری امسال، به عنوان سال حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی و بحث‌های واژگانی مربوط به آن اشاره کرده، مفهوم اقتصاد مقاومتی از منظر رهبری را بیان کرده است. در ادامه، رابطه بین اقتصاد مقاومتی و جهاد اقتصادی و حماسه اقتصادی را شرح داده، ضمن اشاره به بی‌تأثیر ماندن تحریم‌های اقتصادی دشمنان علیه کشور، عوامل حرکت حماسی را بیان کرده است.
در نهایت نگارنده، مفاهیم عالی اقتصاد اسلامی و رفتارهای مسجدی و جلوه‌های اقتصادی مسجدمحور را که در خلق حماسه اقتصادی مؤثّر هستند، به همرا مباحث جنبی هر یک از آموزه‌ها، تشریح کرده است. نتیجه تحقیق، بیانگر آن است که توجّه به مرکزیّت مسجد در سازمان‌دهی نگرش‌های اسلامی در بازاریان و همه مؤمنان و تبیین آموزه‌های اقتصادی‌ـ مسجدی، با بهره‌گیری از رسانه منبر، به عنوان مهم‌ترین رسانه اثرگذار در اقتصاد خُرد و کلان تأثیر بسزایی در توسعه اقتصادی و حماسه اقتصادی دارد. همچنین، آموزش نحوه رعایت حلال و حرام در کسب و کار، نهادینه کردن برخی از آموزه‌های مسجدی، مانند قرض‌الحسنه، انفاق، صدقه، خمس و زکات، ثُلث اموات، سنّت وقف و... مسیر خلق حماسه اقتصادی و سیاسی را تسهیل و هموار می کند. بدین ترتیب، مسجد، با کارکردهای متنوّع اقتصادی خود، مهم‌ترین نقش را در تبیین مفهوم اقتصاد مقاومتی و بیشترین تأثیر را بر درونی‌سازی آن برای نیل به حماسه اقتصادی دارد.
کارکردهای اقتصادی مسجد در صدر اسلام
با مطالعه تاریخ صدر اسلام، این نکته مشخّص می‌شود که بسیاری از وقایع مهم و فعّالیّت‌های اقتصادی تاریخ اسلام در مسجد به وقوع می‌پیوست. جریان خاتم‌بخشی حضرت امیر(ع) در حال رکوع (بخشش انگشتر به مستمند)، در مسجد بوده است. اسکان و کمک به گروهی از مهاجران و انصار به نام «اصحاب صفّه»، به دلیل تهیدستی و نداشتن سرپناه، در فضای معنوی مسجدالنّبی انجام میگرفت. مسجد، در صدر اسلام، مکانی برای حفظ خزانه مملکت اسلامی بود. جاهای مختلفی در مسجد، به نام قبه بیتالمال و دارای دربهای آهنی و محکم بود که ثروت ملّی یا ثروت نقدی عمومی حاصل از زکات و مالیات اسلامی و غنایم جنگی و... را در آنجا نگهداری و هزینه یا مدیریت میکردند.
بنابراین مساجد در صدر اسلام، در راستای خدماترسانی اجتماعی، دارای کارکردهای مهم اقتصادی بودند. برای روشن‌تر شدن این موضوع، در ادامه به گوشه‌هایی از کارکردهای اقتصادی مسجد در صدر اسلام مسجد اشاره می شود:
الف)مسجد، محل مرکز مدیریت اقتصاد کلان جامعه
علم اقتصاد، با همه مسایل آن در بازار متبلور است و بازار یا سوق، نماد و مظهر فعّالیّت‌های اقتصادی است. بدون در نظر گرفتن این مفهوم، مفاهیمی، مانند عرضه و تقاضا و تعادل قیمت و... معنا پیدا نمی‌‌کند. اسلام ضمن توجّه به بازار، به تبیین شرایط حاکم بر آن پرداخته است تا همه افرادی که به فعّالیّت‌های اقتصادی می‌پردازند، از این دستورات پیروی کنند. بازار، در علم اقتصاد به محلّی گفته می‌شود که عرضه و تقاضا در آن صورت می‌گیرد و با رویارویی خریداران و فروشندگان، قیمت کالا و خدمات تعیین می‌شود. در بازار ایده‌آل مورد نظر اقتصاد اسلامی، افراد باید با توجّه به واقعیّت‌های جامعه انسانی، تحت تربیت اسلامی، با محوریّت قوانین الهی و رعایت اصول اخلاقی باشد.
در گذشته، در کنار مساجد شهر، مسجدِ بازار هم وجود داشت که بیشتر افراد شرکت‌کننده در آن، بازاری بودند. این مساجد، به غیر از مساجد محلّات بود. در زمان‌های گذشته، به‌‌‌طور عموم، بازار در کنار مساجد ساخته می‌شد. افرادی که در شهر و یا در طول راه مورد اجحاف قرار گرفته بودند، به محض ورود به شهری، جهت اقامه دعوی، با ردگیری ساختمان مساجد، به مرکز قضاوت شهر رهنمون میشدند؛ زیرا دکّه قضاوت، همواره در جنب مساجد برپا بود. همجواری دارالخلافه با مسجد، بازهم نقش اطّلاع‌رسانی مساجد را روشن‌تر میکرد تا تازه واردها، برای انجام امور ادرای خود، از ساختمان مسجد کمک بگیرند. در مساجد بازار، بیشتر بازاریان شرکت داشتند و در این مساجد، بیشتر اخبار تخصّصی حوزه تجارت و گزارشات مربوط به بازار و اوضاع اقتصادی بیان می‌شد.
ب) اثرات غیرمستقیم مسجد در اقتصاد خرد
در صدر اسلام، بیشتر تجّار و بازرگانان، به محض اینکه وارد شهرها مىشدند، به مساجد مراجعه مىکردند. با توجّه به نقش محوریّت مساجد، حضور این تجّار و بازرگانان در مسجد، نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز، خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مىشدند. اگرچه به‌‌‌طور مستقیم، خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمىگرفت و هنگام حضور در مسجد، اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، امّا دیدوبازدید و گفت‌وگو براى تبادل و خرید کالاها، بعد از انجام اعمال عبادى صورت مىگرفت. البّته، کارکردهای اقتصادی مسجد در صدر اسلام در هر دو جنبه اقتصاد خرد و کلان، متعدّد هستند و بیان همه آنها در این مقال نمی‌‌‌‌‌گنجد. با این حال با بررسی مطالب ذکر شده، در می‌یابیم که مسجد در اقتصاد، نقش بسیار مهمّی داشته است.
جلوه‌های اقتصادی مسجد در تحقّق حماسه اقتصادی
در گذشته، اثرگذاری مسجد در اقتصاد فردی و در اقتصاد خانواده و جامعه، به همان جوامع کوچک مسلمان منحصر بود؛ ولی با پیشرفت و توسعه زندگی اجتماعی و گسترده شدن نظام‌های اقتصادی، نقش اقتصادی مسجد افزایش یافته است. امروز، همه نظام‌های اجتماعی و فرهنگی و سبک زندگی و نحوه تربیت افراد بر اقتصاد اثرگذار هستند. در عین حال، اقتصاد نیز به عنوان مهم‌ترین عامل قدرت و سیادت جوامع، باعث می‌شود که یک کشور قدرتمند اقتصادی در عرصه بین‌المللی، جایگاه مناسبی به دست آورد. در مطالب گذشته، به آموزه‌هایی از اقتصاد قرآنی و مباحث جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی و حماسه اقتصادی اشاره شده است. هدف از بیان این مطالب، ایجاد زمینه ذهنی در خوانندگان در خصوص اقتصاد اسلامی و اقتصاد قرآنی و... بود تا اهمّیت و نقش مساجد در خلق حماسه اقتصادی به سهولت قابل بحث و بررسی باشد. اکنون، این سؤال مطرح است که مسجد به عنوان نماد تمدّن اسلامی و شاخص‌ترین سمبل کشورهای اسلامی در عصر حاضر، چه نقشی در تحقّق حماسه اقتصادی دارد. در ادامه، برخی از جلوه‌های اثرگذاری مسجد و آموزه‌های منتسب به آن در نیل به حماسه اقتصادی اشاره خواد شد:
١) آموزش رفتارهای اقتصاد مقاومتی به بازاریان مسلمان در مساجد
یکی از دسته فعّالیّت‌هایی که در قالب فعّالیّت‌های آموزشی، در مساجد قابل انجام است، آموزش آموزه‌های تجارت یا مبانی اقتصاد اسلامی است. مساجد، به دلیل داشتن پتانسیلی به نام ازدحام در مراسم متعدّد و در زمان‌های مختلف، بهترین مکان آموزش اقتصاد اسلامی هستند. در دورانی که دشمنان اسلام، از همه تحریم‌های اقتصادی برای به چالش کشیدن اقتصاد کشور ما استفاده می‌کنند و علیه ما متّحد شدند، توجّه به این آموزه‌ها، می‌تواند راه‌گشای کار باشد. توجّه به این آموزه‌هاست که بازار ممالک اسلامی را از بازارهای سرمایه‌داری متفاوت می‌کند. آموزه‌هایی، مانند داشتن حسّ نوع‌دوستی، توجّه به مشکلات و نیازمندی دیگر مسلمانان، نداشتن غشّ در معاملات، انجام معاملات متعدّد بر اساس شارع مقدّس، احتکار نکردن، گرانفروشی یا کم فروشی نکردن،انصاف و عدالت در تجارت و... نمونه‌هایی از آموزه‌های کاربردی اقتصادی هستند که بهترین محلّ آموزش آنها مساجد هستند.
ارشادات اقتصادی، یکی از تعلیمات علماء است و می‌تواند در بهبود اقتصادی و تنظیم اقتصاد اسلامی و بالا رفتن کمیّت و کیفیّت اقتصاد اسلامی مؤثّر باشد. بدین ترتیب، اقتصاد شریف و پاک اسلامی، از آلوده شدن و ناپاک شدن به انواع دسیسه‌ها و وسوسه‌ها و حقّه‌های شیطانی باز داشته می‌شود؛ به خصوص، اگر این کار در کنار بازار و در مساجدِ چسبیده به بازار انجام گیرد.
٢) مسجد و وصول مالیات‌های اسلامی
یکی از کارکردهای عبادی‌ـ اقتصادی مساجد، خمس و زکات و مانند آن است. خمس و زکات، یکی از بهترین تفکّرات اقتصادی است و اسلام، علاوه بر جنبه اقتصادی، روی عبادی بودن آن هم تأکید دارد و اسلام، با داشتن چنین آموزه‌هایی، در بین مکاتب اقتصادی، نمونه و ممتاز است و با چنین برنامه‌ای در صدد بر چیدن بساط فقر و مسکنت از مسلمانان است و اگر این مهم توسّط همگان ادا و پرداخت شود و به دست فقرا برسد، هیچ فقیری در روی کره زمین باقی نخواهد ماند.
زکات، در لغت به معنای طهارت و پاکیزگی و رشد و نمو است. در اصطلاح دانشمندان اسلامی و مردم مسلمان، مقدار معیّنی از دارائی است که با شرایط خاصّی باید از مال صاحب آن جدا شود و به مصرف فقرا و مستمندان و کارهای خیر دیگر برسد.
خمس، در لغت به معنای یک پنجم است و در اصطلاح مسلمانان، به یک پنجم مالی گفته می‌شود که پرداخت آن با شرایطی بر مسلمانان واجب می‌شود. باید آن را از اموالی که خمس به آنها تعلّق گرفته جدا کرد و به حاکم اسلامی و ولیّ‌فقیه پرداخت نمود تا در مورد شرعی مورد نظر مصرف کند.
قرآن کریم، در موارد بسیار متعدّد، زکات را در کنار نماز مطرح کرده و ضمن انتقاد از تارکین زکات، به آنها وعده عذاب داده است. قرآن، ترک کنندگان زکات را تا حدّ کفر پیش برده و به دلیل حقّ‌الناس بودن زکات، آخرت سختی برایشان پیش‌بینی کرده است.
اسلام، برای خمس و زکات، جایگاه ویژه‌ای قائل است که برخی از تعابیر ارزشمند آن عبارت است از: تکلیف الهی بودن، پشتوانه دین بودن، دشمنی با امام زمان در صورت امتناع از پرداخت آن، پلی برای اسلام، ستون اسلام، شرط پذیرش نماز، فرمان الهی و... .
نگارنده، معتقد است که سنگ بنای تفکّر لزوم ادای خمس و زکات در مردم از مسجد شکل می‌گیرد. متولّیان امور فرهنگی مساجد با انجام فعّالیّت‌های زیر می‌توانند این فرآیند را تسهیل نمایند:
١ ـ تبلیغ خمس و زکات به صورت بیان خطابه بر منابر و طرح آن به صورت مسئله‌ای توسّط امام جماعت در مسجد؛
٢ ـ حضور و سرکشی امام جماعت مساجد از فعّالیّت‌های کشاورزی، باغداری، دامداری و کسبه بازاری در محلّ کار آنها و یادآوری پرداخت زکات و خمس؛
٣ـ فرهنگ‌سازی و فراگیر کردن تصدّی‌گری ائمّه محترم جماعات، برای دریافت خمس و زکات در مساجد یا به عهده گرفتن وکالت مراجع تقلید برای این منظور و حضور امامان جماعت در مساجد برای اجرای این امر؛
٤ـ تصدّی‌گری ائمّه جماعات به عنوان روحانی کاروان‌های حجّ و تلاش بیشتر آنان در خصوص تطهیر اموال حجّاج از نظر خمس و زکات؛
٥ـ حضور ائمّه جماعات و مبلّغان در منازل مؤمنان، بر حسب درخواست آنها و انجام امور محاسبه خمس سالیانه؛
٦ـ تهیّه و توزیع جزوه‌ها و بروشورها و مقالات و کتب حاوی احادیثی در اهمّیت خمس و زکات و استفاده از هر‌گونه رسانه اثرگذار در این خصوص.
٣) نقش مسجد در ترک حرامخواری و شبهه حرامخواری
یکی دیگر از کارکردهای عبادی‌ـ اقتصادی مساجد، نقش ویژه آنها در ترک خوردن لقمه‌های حرام و شبههناک است. افراد مسجدی، به یقین به کرّات، این مباحث را از آیات و احادیث و خطبه‌های مبلّغان و بیانات متولّیان فرهنگی مساجد شنیده‌اند. مفاسد مال و لقمه حرام و شبههناک به قدری زیاد است که این عمل از گناهان کبیره محسوب شده است و بر مرتکب آن، وعده عذاب داده شده است؛اسلام، حلال‌خواری و کسب حلال را بالاترین عبادت شمرده است؛ پیامبر اکرم در این باره فرمودند: «اَلعِبادَهُ سَبعونَ جُزء، اَفضَلُها جُزءً طَلَبُ الحَلالِ؛ عبادت، هفتاد بخش است، برترین آنها طلب روزی حلال و به دنبال روزی حلال رفتن است».
حرامخواری، اقسام مختلی دارد: ندادن خمس و زکات، خوردن غذای شبههناک، رشوه‌خواری، خوردن غذای فاسد، خوردن حیوانات حرام گوشت و... . از طرفی، حلال‌خواری، منشأ هر خیر و حرام خواری منشأ هر شرّ بیان شده است و حلال‌خواری، مهم‌ترین عامل تزکیه روح و سیر و سلوک و استجابت دعاها، شمرده شده است.
امام علی(ع) می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مَنَعَ غَنِیٌّ وَ اللَّهُ (تَعَالَى جَدُّهُ) سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِکَ؛ خداوند سبحان، در دارائی‌هاى توانگران، روزی‌هاى تهیدستان را قرار داده است. پس، هیچ فقیری گرسنه نشد، مگر به واسطه منع ثروتمند و (در روز رستاخیز) خداوند (عالی‌مرتبه) از این منع آنان مؤاخذه و بازپرسى مىنماید».
نویسنده: حسین اسلام پور
ادامه دارد.....
نظر شما