مروری بر جلوه های اثرگذاری مسجد در خلق حماسه اقتصادی

خبرگزاری شبستان: این نوشتار، در صدد آن است که نقش مسجد را به عنوان مهم‌ترین نهاد کشور اسلامی، در تحقّق حماسه اقتصادی و به تبع آن حماسه سیاسی تبیین کند. نگارنده، ابتدا به تعریف اقتصاد و انواع آن در علم اقتصاد و آموزه‌های دینی پرداخته، فلسفه نام‌گذاری سال‌ها و روند آن در ٢٠ سال اخیر را تشریح کرده است.

اکنون این سؤال مطرح است که مسجد به عنوان نماد تمدن اسلامی و شاخص‌ترین سمبل کشورهای اسلامی در عصر حاضر چه نقشی در تحقق حماسه اقتصادی دارد. در بخش اول به برخی از جلوه‌های اثرگذاری مسجد و آموزه‌های منتسب به آن در نیل به حماسه اقتصادی اشاره شد و در ادامه به دیگر جلوه های اثرگذاری مسجد در خلق حماسه اقتصادی اشاره می شود.

٤) مسجد و قرض‌الحسنه
یکی از کارکردهای عبادی مسجد که به صورت غیرمستقیم انجام می‌شود و امروز هم بسیار بروز و ظهور دارد، نقش مسجد در تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه و دستگیری از محرومان جامعه در مشکلات است. یکی از تفاوت های اساسی مکتب اقتصادی اسلام با سایر مکاتب اقتصادی، توجه خاص به نیازمندان، آسیب دیدگان و اقشار ضعیف جامعه و ارائه راهکارهای مناسب با شأن و کرامت انسان است. یکی از این راهکارها، قرض حسن یا «قرض‌‌الحسنه» است که در آموزه‌های اسلامی، در قالب آیات و رویات مختلف به آن سفارش شده است.

قرض، یعنی وام یا وام دادن یا پاداش دادن. معنای دیگر قرض، بریدن و قطع کردن است؛ زیرا فرد قرض‌دهنده، مقداری از مال خود را جدا و به قرض گیرنده می دهد. الحسنه، به معنای نیکی یا نیک یا نیکوست. اوّلین صندوق قرض‌الحسنه در مسجد تشکیل شده است. در صدر اسلام، در خصوص قرض الحسنه به عنوان یکی از شاخص های مهمّ مسجد طراز اسلامی، برای توجّه همه‌جانبه به تهیدستان و محرومان اقداماتی صورت می گرفته است.

انجام این عمل ارزشمند اقتصاد اسلامی، موجب توسعه اقتصادی و تأمین نیازهای مالی و اقتصادی مردم شهرها و محلّه ها می‌شود. این فعّالیّت مسجدی، انگیزه سازی برای روحیّه خودیاری در مردم و انجام امور داوطلبانه اقتصادی در سطح جامعه را باعث خواهد شد. توجّه به این سنّت حسنه و آموزش تعالیم آن به نمازگزاران و حاضران در مسجد، در دوران مقاوم‌سازی اقتصاد و گذشتن از دوران ریاضت‌های اقتصادی بسیار مهم است. این آموزه اقتصادی در در مان بسیاری از آفت‌ها و استثمارهای اقتصادی جوامع اسلام، مانند ربا بسیار مؤثّراست؛ زیرا وقتی قرض‌الحسنه مورد توجّه قرار نگیرد، ربا اقتصاد جوامع را فرا می‌گیرد. در صورتی که ربا در آموزه‌های اسلامی به شدّت نکوهش شده است. بسیار روشن است که ربا، مخالف حماسه‌سازی اقتصاد، مخالف حماسه اقتصادی و مخالف اقتصاد مقاومتی است و باید به شدّت با آن مبارزه کرد. بنابراین، قرض‌الحسنه و اشاعه و تبیین آن در کنار فعّالیّت‌های مسجدی، موجب می‌شود تا اقتصاد جامعه اسلامی از آسیب‌های متعدّد اقصادی مانند ربا، استثمار مالی و ذخیره‌سازی و ناکارآمدی منابع اقتصادی و... مصون بماند.
 

٥) منبر، رسانه‌ای اثرگذار بر اقتصاد جامعه
از دیگر نقش‌های غیرمستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمّه جماعات و سخنرانان در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى است. اهمّیت منبر و بیان خطابه‌ها در تبیین سیاست‌های اقتصادی و هماهنگ‌سازی بازاریان، بر کسی پوشیده نیست. امروز، باید اذعان نمود که رسانه ارزشمند منبر، به تنهایی می‌تواند با همه خبرگزاری‌ها جهان مقابله و مبارزه کند. در این خصوص، وعّاظ و خطیبان باید برنامه‌های مناسب سیاست‌های اقتصادی کشور را تبیین کند.

با توجّه به اینکه مساجد، در اکثر کشورهاى جهان اسلام، داراى محوریّت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر، مسجد، داراى نقش فعّالى است؛ زیرا هنگام نماز، محلّ مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار است. امام جماعت در هر جلسه از نماز باید نمازگزاران فعّال در امور اقتصادى را با نقل آیات، روایت و احادیث، به رعایت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى دعوت نماید. وی باید حضّار را به رعایت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى سفارش نماید. موعظه و سخنرانى ائمّه جماعت، بر روی منابر در مسجد، تأثیرى عمیقی در نمازگزاران ایجاد کرده و آنان از نظر اخلاقى به رعایت مسائل شرعى و انجام فعّالیّت سالم اقتصادى ملزم مى‏شوند.

طلّاب و روحانیان می‌توانند مروّج مسائلی باشند که از فعّالیّت‌های اقتصادی کشور حمایت می‌کند. آنها می‌تواند مروّج مسائلی باشد که از فعّالیّت‌های اقتصادی کشور حمایت می‌کند. موضوعات جدید اقتصادی که در قالب مکاسب محرّمه و مسائل فقهی می‌گنجد باید به صورت کارشناسی شده وارد دروس حوزه شود. با مشاهده درس‌نامه حوزه علمیّه و نگاهی به فراوانی دروسی که در حوزه برگزار می‌شود، جای مسائل مستحدثه و روز، خالی است. به عنوان مثال، طلّاب و فضلای حوزه باید در زمینه معاملات اینترنتی روز دنیا، اطّلاعات لازم را کسب و مباحث فقهی و شرعی مربوط به آنها را بررسی کنند.

٦) مسجد و سنّت وقف
وقف، از نظر لغوی به معنی به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است و از نظر اصطلاحی، به مفهوم نگه داشتن و حبس کردن عین مِلکی بر ملک واقف آن [نه ملک خدا] و مصرف کردن منفعت آن را در راه خداوند است و بعضی از فقهاء می‌گویند وقف، حبس عین مال بر ملک خدای تعالی است. در مادّه ٥٥ قانون مدنی ایران، وقف، به معنی حبس عین مال و تسبیل برحسب نیّت واقف است.

در آیات متعدّدی از قرآن، به مفهوم وقف اشاره شده است. به عنوان نمونه قرآن می‌فرماید: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً؛ اموال و فرزندان، زینت زندگی دنیاست و باقیات صالحات (آثار ماندگار شایسته) ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش‌تر است» در روایات نیز برآموزه ارزشمند وقف تأکید زیادی شده است.پیامبر(ص) در حدیث مشهوری می‌فرمایند: «إذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إلاَّ مِنْ ثَلاَثَةِ: إِلاَّ مِنْ صَدَقَةٍ جَارِیَةٍ، أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ؛ وقتی انسان بمیرد، عمل او خاتمه می‌یابد، مگر در سه چیز: صدقه جاریه (وقف)، علمی که از آن استفاده شود، فرزند صالحی که برای او دعا کند».

مسجد، نقش بسیار بزرگی در ترویج سنّت حسنه و عبادت بزرگ وقف و ایجاد موقوفه های فراوان دارد؛ موقوفه‌های فراوانی که در اطراف یا در ابنیه مساجد موجود است. از دیر باز، رسم بود که بسیاری از مساجد دارای، مغازه، گاراژ، کاروان‌سرا یا بازار... بوده اند و هر یک از این موقوفات، در خدمات‌دهی به فقراء، زوّار و بی‌پناهان نقش ویژه ای داشتند. چنان‌چه بسیاری از حوزه‌های علمیّه هم از طریق همین موقوفات اداره می‌شوند؛ مثل: حوزه علمیّه صدر اصفهان و ولیّ عصر تبریز و یا طالبیّه تبریز. امامزاده‌ها و حرم‌ها همچنین، موقوفاتی داشتند؛ مثل: موقوفات حرم امام رضا و حرم حضرت معصومه. از چنین مساجدی می‌توان از مسجد مقدّس جمکران در قم، مسجد امام حسن عسکری در قم، مسجد طوبی در تبریز، مسجد مقبره در تبریز، مسجد امام در اصفهان و... نام برد.

در وضعیتی که اقتصاد جامعه با روحیّات معنوی و مذهبی نیاز به سرمایه‌گذاری در امور مختلف باشد، می‌توان با اشاعه فرهنگ وقف در قالب آموزه‌های مسجدی و توسعه موقوفات دارای بازگشت سرمایه، چرخ اقتصاد تحریم شده توسّط دشمنان را فعّال نگه داشت و در را تحقّق حماسه اقتصادی، برنامه‌ریزی و فعّالیّت کرد.

٧) مسجد، جایگاهی برای انواع انفاق
انفاق، از ریشه «نفق» به معنی نفقه کردن، بخشیدن، احسان کردن و بخشش کردن است.انفاق، صرف کردن مال در مصارف نیکوکارانه است که اغلب مفسّران، این عمل را از نظر توزیع ثروت و کاهش محرومیّت های اقتصادی نگاه می کنند. از نظر اصطلاحی، انفاق در کاربرد رایج قرآن کریم و متون دینی، به اعطای مال یا جان و جسم در راه خدا به فقیران و نیازمندان گفته می‌شود که به حکم آیات «الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُم‏...» و «أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ...» انجام می شود و به عنوان کمال بذل است.«نفق» به همراه مشتقّات آن بیش از70 بار در قرآن با واژگان و تعابیر مختلفی آمده است.

انفاق ها را از منظر آیات قرآن کریم می‌توان از چند نظر دسته بندی کرد.مانند: انفاق‌های واجب، انفاق‌های مستحب، انفاق‌های حرام.

در آیات قرآن، سفارش زیادی به انفاق شده است و برای این کار با ارائه مَثل‌هایی، پاداش و اجر معنوی زیادی مطرح شده است. قرآن می‌فرماید: «وَ مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیر؛ و مَثَل [صدقات‏] کسانى که اموال خویش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‏کنند، همچون مَثَلِ باغى است که بر فراز پشته‏اى قرار دارد [که اگر] رگبارى بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد و اگر رگبارى هم بر آن نرسد، بارانِ ریزى [براى آن بس است‏] و خداوند به آنچه انجام مى‏دهید، بیناست‏».

با توجّه به مفهوم گسترده انفاق، در شرایط ریاضت‌های اقتصادی، یکی از آموزه‌هایی که می‌تواند در خصوص رفع نیازهای طبقات متوسّط و پایین جامعه اثربخش باشد، انفاق و انواع انفاق است. توجّه به انواع انفاق، در قالب فعّالیّت‌های مسجدی می‌تواند موجب جلوگیری از توقّف ثروت نزد ثروتمندان شود و چرخه توزیع منابع اقتصادی با جریان منابع از طرف ثروتمندان به نفع نیازمندان عادلانه‌تر گردد. این امر، حرکتی به سمت حماسه اقتصادی محسوب می‌شود.

نویسنده: حسین اسلام پور
ادامه دارد.....