از سپهسالار تا مسجد مدرسه عالی شهید مطهری

خبرگزاری شبستان: میرزا حسین خان سپهسالار در سال 1296 ه.ق دستور ساخت مسجدی را داد که اکنون از زیباترین بناهای شهر تهران به شمار می‌رود. طراحی مسجد را ممتحن‌الدوله به عهده گرفت و معمار آن حاج حسن قمی بود. ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید، اما عمر سپهسالار چندان نپایید که مسجد ساخته شده را به چشم ببیند. در دوره‌های بعدی‌، تکمیل بخش‌هایی از مسجد همچنان ادامه یافت که در سال 1320 در محل گل‌خانه قدیمی‌، تالاری ساخته شد که امروز مجموعه دارالقرآن است‌. در سال 1342 استاد لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی ایجاد کرد و در سال 1375 نیز مهندس سعیدی گنبد اصلی را اساسی مرمت کرد. وجه دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان می‌بخشد کتابخانه‌ مسجد است که در سال 1297 ه.ق‌ سپهسالار با خرید کتابخانه‌ 4000 نسخه‌ای اعتضادالسلطنه آن را پایه‌گذاری کرد. هم اینک گنجینه‌ای با بیش از 4200 کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به 10 هزار کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه‌ موجود است‌.
طراحی مسجد
طراحی این مسجد با الهام از بهترین نمونه‌های پیش از آن‌، هم‌چون مسجد سید و مسجد حکیم اصفهان‌، تحول یافته است‌. گنبدخانه مسجد سپهسالار تحولی در معماری مساجد به شمار می‌رود. چلیپای بزرگی با ابعاد 45 * 45 متر گنبد اصلی را با دهانه 15 متر در مرکز قرار داده است‌. در قسمت جنوبی‌، بیننده فضای بزرگ بدون ستونی را می‌بیند. سبکی این فضا را حتی، جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی‌سازد. چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیل‌، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع 25 متر به وجود می آورد.

تزئینات
تزئینات ساختاری چون کاربندی و غیرساختاری چون یزدی‌بندی و مقرنس و کاسه‌بندی در ساختمان مسجد به کار رفته و کاشی‌کاری در سطحی وسیع استفاده شده است‌. از انواع مهم کاشی ‌کاری در این مسجد معقلی‌، هفت رنگ یا خشتی و معرق را می‌توان نام برد که این آخری به دو صورت اسلیمی و گره‌چینی است و معرق برجسته سر در ورودی در نوع خود منحصر به فرد است‌. سنگ و تزیینات سنگی در این مجموعه جابه‌جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوران زندیه شباهت می‌یابد. در این بنا آجر کاری به شکل تزیینی دیده نمی‌شود اما، آجر مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و زمین‌های است که کاشی کاری روی آن نمایی جذاب دارد. طاق‌های آجری پر تنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها نیز به چشم می‌خورد.
تزیینات گچی در شبستان زمستانی به صورت گچ‌بری‌های اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی شده‌اند که همه به دست استاد لرزاده ساخته شده‌اند. تزیینات چوبی نیز چون دیگر تزیینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره‌چینی معرق دارند. درب اصلی که به خیابان سرچشمه باز می‌شود دارای بهترین نمونه تزیینات فلزی در این مجموعه است‌. پشت پنجره حجره‌ها نیز نمونه‌هایی زیبا از فرفورژه (نرده‌های دست‌ساز آهنی‌) دیده می‌شود.

ویژگی‌های مهم فضای مسجد عالی شهید مطهری
از ویژگی‌های مهم فضای مسجد عالی شهید مطهری (ره) که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهار خواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است‌. هر چند این فضاها با ظرفیت بسیار در مسجد سیداصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، در مسجد عالی شهید مطهری ( سپهسالار) در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌های بیش‌تر طراحی شده است‌. این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین بودن‌، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. چنین تدبیری در فضاسازی امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختل نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید. دیگر ویژگی معماری مسجد مناره‌های متعدد آن در ابعادی نامنتظره است‌. امتداد نیم استوانه‌ای آن‌ها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصر به فرد را به نمایش در می آورد. استفاده از ساعت به جای مؤذنه‌، نمونه‌های بسیار دارد، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است و کاربرد آن بسیار به جا است‌.
کتابخانه‌ در سال‌های نخستین دوران پهلوی دوم در مجاورت مسجد ساخته شد، گرچه معماری کتابخانه‌ چندان ارزشمند نیست‌، بدون خودنمایی در برابر مسجد به نوعی هماهنگی با آن دست یافته است‌.
بعد از انقلاب اسلامی ایران، مسجد و مدرسه سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام داد. این روزها مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری میزبان بسیاری از مراسم مهم مذهبی، کشوری و لشکری است و به این اعتبار می‌توان آن را بنای یادمانی دانست که در تحولات سیاسی یکصد ساله اخیر مطرح بوده است. بنایی همسایه با ساختمان قدیمی مجلس یا همان (دارالشورا) که بر سردرش حک شده «عدل مظفر». جایی ایستاده بر نقطه عطف تاریخ این سرزمین یعنی میدان بهارستان. میدانی که هنوز تاریخ را نفس می کشد با سپهسالار، مدرس و خانه هایی که خشت هایشان بوی تاریخ و کهنگی می دهند بوی مجلس، مشروطه، آزادی خواهی و...و تحولاتی که امروز به ثمر نشسته است و گویا تاریخ وتحولات بی شماری از انقلاب ایران اسلامی در این مکان ها رقم زده هر چند بسیاری از تاریخ سازان این عرصه ها دیگر نیستند ولی آثار و ثمره مجاهدت هایشان همچنان استوار و پا برجاست.
مسجد و مدرسه شهید مطهری(سپهسالار) نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است که از نزدیک ترین تلفیق ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است.
مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن که حدود 10 مناره است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.
کارشناسان معماری معتقدند که این بنا با بهره‌گیری از کاشیکاری ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است و به طور کلی طرح این بنا را ملهم از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان می دانند.
مسجد سپهسالار با بهره گیری از کاشی کاری ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار نه تنها یکی از زیباترین مساجد بلکه یک مدرسه نیز هست.
این بنا برگرفته از مسجد جامع اصفهان، مسجد اباصوفیه استانبول و مدرسه چهارباغ اصفهان است، «نمازخانه مسجد که به چهل ستون معروف است (اما 44 ستون دارد)، در شرق صحن قرار دارد؛ صحنی که دارای چهار باغچه، چهار خیابان و حوض بزرگی در میانه است که از آب جاری قنات تهران (که برای مدرسه، مسجد و عمارت بهارستان می آمد) سیراب می شد.»
«چهار ایوان مرتفع روبه روی هم قرار دارند که کوتاهترین آنها رو به قبله است و گنبدی دارد که با گنبد مساجد قدیمی تر از خود تفاوت می کند و معماری جدیدی را ارایه می دهد. چهار مناره بلند که پایه های هر یک تا کمر از سنگ است و به شیوه ظریفی حجاری شده، به همراه دو مناره دیگر در دو طرف جلوخان، در مجموعه شش مناره مسجد را تشکیل می دهند؛ از چهار مناره اولی، دو مناره به دو پهلوی ایوان متصل است و دو مناره دیگر روبه روی ایوان قرار دارد. تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشیکاری بسیار زیبا دارند.»

مسجد و مدرسه سپهسالار؛ در گذر زمان
در حال حاضر در بخش بالای کتابخانه مسجد، یک نمایشگاه دایمی از آثار قدیمی مانند مجموعه آثار «میرزا طاهر تنکابنی»، «مجموعه کتاب های سیدمحمدصادق طباطبایی» و بسیاری دیگر از مجموعه های تاریخی و با ارزش وجود دارد.
قسمتی از دیوار مدرسه سپهسالار که متعلق به دبیرستان علمی قدیم بود در حال مرمت و بازسازی است. بخش هایی به بافت این مدرسه الحاق شده که به لحاظ معماری کارهای غلطی است. محل استقرار فرهنگستان اول زبان و ادب نیز در این مسجد بود که در آن مکان امروز کتابخانه مسجد سپهسالار واقع شده است. از این رو خاطرات فرهنگستان اول را در این کتابخانه که در حال حاضر بازسازی شده، می توان یافت.
شیوه معماری مجموعه مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری ( سپهسالار قدیم ) با قدمتی بیش از یک قرن و از آثار مهم دوره قاجاریه تلفیقی از سبک معماری مسجد جامع اصفهان در قسمت هشتی و ورودی، مسجد ایاصوفیا در استانبول و نماسازی آن یادآور مدرسه چهارباغ اصفهان است.
سپهسالار در نقشه کشی، معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، طرح و نقشه شرقی اسلامی را درنظر داشته است.
مدرسه این مجموعه با صحنی به ابعاد 61×60 ذرع در دو طبقه در چهار جهت بنا، ساخته شده است. این بنا دارای 60 حجره فوقانی و تحتانی برای سکونت طلاب علوم دینی است.
چهار ایوان مرتفع موازی روبه قبله که یکی از آنها کوتاه تر است، چهار مناره بلند با پایه هایی از سنگ به ارتفاع یک متر با حجاری های ظریف بخشهای دیگر این مجموعه تاریخی به شمار می رود.
از چهار مناره دو مناره در دو طرف مقصوره، بالا رفته و دو مناره دیگر رو به روی ایوان قرار دارد. گل دسته ها تمام کاشی و دارای نقش هستند. در زوایای در بزرگ و دو طرف جلوخان غربی هم دو مناره دیگر وجود دارد.
تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و روکار آنها با کاشی های هفت رنگ مخصوص دوره قاجاریه تزیین شده است. کاشی های گنبد که در اثر مرور زمان متلاشی شده بود در سال 1208 و 1307 ش به طرز ظریف و زیبایی ترمیم و در اطراف گنبد کلمه "لا اله الاالله" و "محمد رسول الله" به خط کوفی منقوش شد.
مصلای مسجد که به چهل ستون معروف است در قسمت شرقی صحن قرار دارد. این مصلا دارای 44 ستون سنگی یکپارچه مرتفع است که در وسط هر چهار ستون طاقی محکم برافراشته اند.
در بزرگ ورودی غربی از دو سمت به واسطه دهلیز متحدالشکل به داخل صحن مدرسه راه دارد. در شرقی دارای دهلیزهای طولانی است که مستقیما" به صحن مدرسه راه می یابد.
صحن مدرسه دارای چهار باغچه مشجر، چهار خیابان و حوض بزرگی است که آب جاری قنات تهران مخصوص مدرسه و مسجد و عمارت بهارستان به آن راه می یافت.
مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری یکی از موسسات آموزش عالی کشور است که بنای آن بوسیله میرزا حسین خان سپهسالار در سال 1296 قمری بر اساس نهاد وقف بنیان نهاده شد. این مدرسه عالی از پیشینه طولانی در زمینه تلفیق نظام و مفاد تعلیمی حوزه و دانشگاه برخوردار است.
بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی با انتصاب آیت الله امامی کاشانی به عنوان تولیت مدرسه عالی شهید مطهری از سوی امام خمینی(ره) فعالیت آموزشی آن از سال 1361 با پذیرش دانشجو آغاز شد.
مدرسه عالی شهید مطهری
مدرسه عالی شهید مطهری هم اکنون در سه مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری به دانشجویان خود مدرک علمی اعطا می کند. مدرسه عالی شهید مطهری در مقاطع آموزش عالی بجز تهران در تعدادی از مراکز استان ها از جمله مشهد، یزد و زاهدان نیز شعبه دارد.
مدارک تحصیلی مدرسه عــــالی که از جمله مــــراکز متمرکز آموزش عالی کشور به شمـــار می رود بوسیله وزارت عـــلوم تحقیقـــات و فناوری صــــادر می شود. بدیهی است تمـــام مراحل پذیرش دانشجویــــــــان و آموزش آنـــــان تحت نظارت این وزارتخانه و بر اساس ضوابط و مقررات آموزش عالی کشور انجام می پذیرد . اعتبار مدارک اخذ شده از شعب مختلف این مدرسه عالی یکسان بوده و تحت ضوابط و شرایط مشترکی صادر می شود مدارکی که از ناحیه مدرسه عالی شهید مطهری و موسسات تابعه به فارغ التحصیلان مقاطع مختلف اعطاء می شود به شرح زیر است.
برادران و خواهران علاقه مند در رشته های فقه وحقوق اسلامی، فلسفه و حکمت اسلامی، فقه وحقوق خصوصی، فقه و حقوق جزا و فلسفه تطبیقی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد ودکتری( phd) از سال 1361 در تهران، خواهران در مشهد فقه و حقوق اسلامی و فلسفه و حکمت اسلامی در مقطع کارشناسی از سال 1368 و کارشناسی ارشد این رشته ها در حال حاضر می توانند شرکت کنند و بعد از پذیرش طبق ضوابط و شرایط به تحصیل بپردازند.
همچنین خواهران علاقه مند در یزد نیز از سال 1377 در مقطع کارشناسی در رشته های فقه وحقوق اسلامی، فلسفه و حکمت اسلامی و نیز برادران زاهدانی در مقطع کارشناسی در رشته فقه و حقوق اسلامی می توانند در آزمون شرکت و در این مقاطع ادامه تحصیل دهند.

کتابخانه
کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری که سال تاسیس آن 1296 هجری قمری است به همت مرحوم سپهسالار و با خرید کتابخانه چهار هزار نسخه ای اعتماد السطنه پایه گذاری شد. اکنون یکی از نفیس ترین مجموعه های خطی و سنگی کشور را در اختیار دارد بخش خطی آن مشتمل بر چهار هزار و اندی نسخه خطی و بخش سنگی آن متضمن هزاران نسخه ارزشمند است. هزاران عنوان کتاب چاپی به زبان های فارسی، عربی، انگلیسی،‌ نشریات علمی و تخصصی،‌ نوارهای کاست و لوح های فشرده آموزشی از جمله مواد دیداری و شنیداری این کتابخانه بشمار می آید. این کتابخانه در مدارس تابعه در شهرستان های مختلف دارای شعبه است.

ساعت کار کتابخانه از شنبه تا چهار شنبه ساعت 8 تا 14 و یک هفته در میان پنج شنبه ها از ساعت 8 تا 12 به علاقه مندان کتاب و کتابخوانی، دانشجویان و پژوهشگران با ارایه کارت ملی خدمات می دهد.

بخش خطی کتابخانه
بخش خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری شامل کتاب و مرقعات بسیار نفیس و گاه منحصر به فرد است که باعث شهرت جهانی این کتابخانه شده است. تعدادی از این کتاب ها ارزش هنری بسیاری دارد؛ به طوری که بعضی از آن‌ها سندی محکم و دلیلی قاطع بر کمال هنرمندی و ذوق اصیل فرهنگ ایرانی است و اگر از پیشینیان هیچ اثری نبود، هر یک از این کتاب ها برای اثبات مدعای ما در سابقه تمدن کهن و درخشان علمی، دینی و هنری میهن اسلامی کفایت می کرد.
کتاب‌های مذکور بیشتر در زمینه علوم قرآنی، فقه و اصول، نجوم، ریاضیات، ادبیات، تاریخ، حدیث، علوم طبیعی و پزشکی است که مورد توجه شایان بسیاری از محققان داخلی است و بسیاری از محققان و پژوهشگران کشورهای مختلف را نیز به خود جلب کرده است که نشان دهنده اهمیت جهانی کتاب های ارزنده این کتاب‌خانه است؛ این بخش شامل 4200 نسخه خطی است.

بعد از انقلاب اسلامی نیز به تعداد نسخه‌های خطی افزوده شد؛ لذا تصحیح و تکمیل فهرست‌های موجود در دستور کار قرار گرفت و هم‌ اکنون هزاران فیش تهیه شده است که به صورت فهرست‌های جدید منتشر می شود. علاوه بر آن تصحیح و تکمیل فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جهت نقد و بررسی عالمان فن به صورت سلسله مقالات در نشریه رهنمون، نشریه علمی مدرسه عالی شهید مطهری منتشر شده است و هم‌اکنون این مجموعه مقالات به صورت کتابی به وسیله انتشارات مدرسه عالی شهید مطهری چاپ شده است.

در این بخش دفتر یادبودی نیز وجود دارد که اولین یادداشت آن مربوط به یکی از مقامات مصری در سال 1308 هـ .شمسی است. این دفتر خود یکی از مهم‌ترین اسناد کتابخانه به شمار می‌آید و در آن دستخط بسیاری از رجال سیاسی و دانشمندان ایرانی و خارجی به چشم می‌خورد که نظرات خویش را در توصیف کتابخانه مرقوم داشته‌اند. قفسه‌های این بخش کتابخانه قدیمی است و به نوبهی ‌خود اثری تاریخی به شمار می‌آید.

انتشارات مدرسه عالی شهید مطهری
انتشارات مدرسه عالی شهید مطهری ‌برخی از پژوهش های انجام یافته در معاونت پژوهشی و آثار برجسته عالمان و محققان را در دو حوزه علوم انسانی و اسلامی منتشر می کند.
از نشریاتی که توسط این مرکز منتشر می شود می توان به نشریه علمی ـ‌ پژوهشی رهنمون اشاره کرد که به صورت فصلنامه منتشر می شود. از دیگر کتاب منتشر شده این مرکز می توان به مجموعه کتاب های کنگره ملا محسن فیض کاشانی اشاره کرد.
پایان پیام/
منابع :سایت میراث فرهنگی ،سایت مسجد مدرسه عالی شهید مطهری.