موزه‌گردی شمرونی در عید؛ از موزه کتابخانه سلطنتی تا کاخ صاحبقرانیه

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، استان تهران یکی از ویژه‌ترین استان‌های کشور و دارای طبیعت بی‌نظیری است؛ هم کوه دارد، هم رود، هم کویر دارد و هم جنگل. بنابراین اگر ساکن تهران هستید و حوصله سفرهای چند روزه عید نوروز را ندارید شاید بد نباشد اگر با جاذبه‌های گردشگری استان تهران و جاذبه‌های گردشگری مجاور این استان آشنا شوید که با شناخت آنها می‌توانید یک روز خاطره‌انگیز را برای خودتان و عزیزان‌تان ایجاد کنید. البته در ایام نوروز، علاوه بر برخی که در تهران می مانند، هموطنانی هم هستند که از شهرهای دیگر کشور به این استان می آیند و اگر با جاذبه های گردشگری و فرهنگی و تاریخی این استان آشنا باشند، لحظاتی خوش برایشان فراهم می شود. در سلسله گزارش‌های خبرگزاری شبستان در عید نوروز، تعدادی از موزه ها و مکان تاریخی و فرهنگی و گردشی استان تهران را معرفی می‌کنیم.
 

نیاوران نام یکی از مناطق شمالی تهران است که در دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز قرار دارد. این منطقه از غرب با دربند، از جنوب با فرمانیه و از شرق با دارآباد هم‌مرز است. خیابان نیاوران که در حال حاضر به نام خیابان شهید باهنر شناخته می‌شود، بزرگترین خیابان اصلی این محله است که میدان شهید باهنر (نیاوران) را به میدان قدس متصل می‌کند. مجموعه‌هایی چون کاخ نیاوران، پارک نیاوران، شهر کتاب نیاوران و فرهنگسرای نیاوران که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است، همچنین تکیه نیاوارن که از قدیمی‌ترین و مشهورترین تکیه‌های تهران است، در این منطقه واقع شده‌اند.

یکی از باغ‌های قدیمی تهران که در منطقه شمیرانات قرار دارد، باغ نیاوران است که در داخل آن، بناهایی قدیمی که کاربری آن‌ها به موزه تغییر داده شده، وجود دارد. باغ نیاوران به دستور فتحعلی شاه قاجار در محل نیزاری در شمال تهران بنا شد که به نی‌آوران و بعدها به نیاوران مشهور شد. باغ نیاوران در کنار درختان قدیمی و تنومند، مجموعه‌ای از پرندگان را در خود جای داده است. چرخ ریسک نیزار، بلبل خرما، گنجشک خانگی، دارکوب خالدار، کلاغ ابلق، شاه طوطی، یاکریم، مرغ مینا، سار، طوطی طوق صورتی، کبوتر کوهپایه، دلیجه و قمری از جمله پرندگانی هستند که وقتی در باغ راه می‌روید، با وجود آن‌که فضای باغ و درختان را برف سفیدپوش کرده است، صدای آن‌ها را به وفور می‌شنوید.

گالری جهان نما

اولین ساختمانی که در بدو ورود به باغ نیاوران با آن روبرو می‌شویم، موزه و گالری جهان نما است که در دو طرف دروازه ورودی به چشم می‌خورد. در سال 1355 شمسی، فضایی در ضلع غربی کاخ صاحبقرانیه جهت نگهداری آثار و اشیای هنری اهدایی به فرح دیبا و یا خریداری شده توسط وی با چهار سالن در طبقه همکف و یک سالن در زیرزمین در نظر گرفته شد که به موزه جهان‌نما مشهور شد. بر سقف تالار میانی این موزه، نقاشی روی چوب با نقوش گل و مرغ شیراز به چشم می‌خورد. این موزه در بهمن ماه سال 1376 افتتاح شد.

آثار موجود در این موزه در دو بخش هنر پیش از تاریخ و آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان به نمایش درآمده‌اند. از جمله می‌توان به آثار بجامانده از تمدن‌های باستانی پیش کلمبیایی، مفرغ‌های لرستان، سفالینه‌های املش، هنرهای سرخپوستان آمریکای شمالی مربوط به هزاره‌های اول و دوم پیش از میلاد و آثاری از هنرمندان معاصر ایرانی همچون سهراب سپهری، ناصر اویسی، فرامرز پیلارام، جعفر روحبخش، پرویز کلانتری، بهمن محصص، سیراک ملکونیان، ژازه طباطبایی، مش اسماعیل، پرویز تناولی و هنرمندان غیر ایرانی چون ژرژ براک، پل گوگن، پل کله، پابلو پیکاسو، کامیل پیسارو ، پیر آگوست رنوار، دیگو جاکومتی، فرنان لژه و مارک شاگال اشاره کرد.

کاخ صاحبقرانیه

پس از ورود به فضای داخلی باغ، ساختمان کاخ صاحبقرانیه دیده می‌شود. ناصرالدین شاه در سال 1267 قمری دستور داد ساخت قصر نیاوران را در دو طبقه شامل شاه نشین، کرسی خانه، حمام و 40 تا 50 دستگاه خانه هر کدام شامل 4 اتاق و یک ایوان برای زنانش بسازند.

او در سی‌و‌یکمین سال حکومتش خود را صاحب قران نامید و این کاخ را کاخ صاحبقرانیه نام نهاد. پس از او، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرم‌سرا را خراب کرد. فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا شد. از اتاق‌های این کاخ، می‌توان کرسی‌خانه، چای‌خانه، ظرف‌خانه، اتاق‌های بازی، بار و پذیرایی در طبقه اول و اتاق‌های مذاکرات انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندانپزشکی و استراحت محمدرضا پهلوی را نام برد. همه درها و پنجره‌های چوبی این بنا به شکل ارسی بوده و با شیشه‌های رنگی تزئین شده است. این کاخ در سال 1374 مرمت و در اردیبهشت سال 1377 به عنوان موزه بازگشایی شد.

رضاخان بیشتر به ساخت و ساز کاخ های متعدد در سعدآباد پرداخت. با این حال در سال1318 به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه، تصمیم گرفت، این کاخ را برای پذیرایی از میهمانان خود آماده سازد. در این سال بخشی از دیوار میان دیوانخانه و حرمسرا که به دستور مظفرالدین شاه کشیده شده بود و چندین دستگاه عمارت دور کاخ را خراب کردند. مبلمان کاخ عوض شد و تعدادی از گرانبهاترین فرشهای کاخ گلستان به این مکان انتقال یافت. برای تزیین دیوارها، کاغذ مخصوص به اروپا سفارش داده شد و برای انتخاب پارچة پرده ها و مبلها از یک طراح خارجی استفاده شد. هشت ماه تمام، شب و روز، گروهی مهندس و نجار و نقاش به کار مشغول بودند و برای سفره خانه صاحبقرانیه، سرویس ویژه سفارش داده شد. در زمان پهلوی دوم، تزئینات معماری داخلی کاخ صاحبقرانیه دوبار دستخوش تغییرات عمده شد.

حوضخانه

طبقه زیرین کاح صاحبقرانیه حوضخانه نام دارد. در اتاق های این کاخ انواع بافته های قاجاری، آثار لاکی شامل جعبه ها، جلدها، قلمدان ها و آثار خوشنویسی، نگارگری و سوخت از هنرمندان نامی ایران به نمایش گذاشته شده است. کرسی خانه با گچبری ها و کتیبه نگاری های چهار طرف دیوار و تابلوی یوسف و زلیخا، یکی از دیدنی ترین بخشهای صاحبقرانیه است.

حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچبریها، ارسیهای فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار جهان نما از زیباترین بخشهای کاخ است. حوض، در وسط بنا قرار دارد و اطراف آن را مبلمان فراگرفته است. یک جار و چند تابلوی نقاشی، از جمله تابلوی حوضخانه صاحبقرانیه اثر کمال الملک در این فضا به چشم می خورد.

کوشک احمدشاهی

کوشک احمدشاهی، اواخر دوره قاجار، جهت خوابگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر 800 متر در دو طبقه با سقف شیروانی بنا شد. از ویژگی‌های عمده این بنا تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح‌های متنوع به رنگ نخودی است. ورودی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که به وسیله چندین پله از کنار حوض بیضی شکل پوشیده از کاشی، به کوشک منتهی می‌شود.

عمارت احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مرمت و الحاقات جدیدی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد. طبقه همکف این عمارت شامل یک هال با حوضی از جنس مرمر در وسط است و 6 اتاق و 2 راهرو در اطراف آن قرار دارند. اشیاء تزئینی از جنس نقره، برنز، عاج، چوب، هدایایی از کشورهای مختلف مثل هند، تابلوهای نقاشی و گوبلن و نشان‌ها و مدال‌ها در این فضا به نمایش در آمده است.

همچنین ویترینی شامل اشیاء و سنگ‌های معدنی تزئینی، سنگی از کره ماه و چندین فسیل گیاهی و حیوانی در معرض دید قرار دارند. دور تا دور ایوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و 26 ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است. نقش شیر و خورشید گچ‌بری شده بر پیشانی دیواره ضلع شمالی ایوان به چشم می‌خورد. طبقه دوم عمارت از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشکیل شده است. در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می‌شد، قفسه چوبی ویترین دار نصب شده است.

پس از انقلاب، در جریان حفاظت و مرمت این بنا، بخش پایین دیواره های آن نیز تعمیر شد. در سال1375 سرویس بهداشتی و آشپزخانه کاخ تغییر کاربری پیدا کرده و به محل نمایش اسناد قاجاری (احمدشاه) اختصاص یافت و در اردیبهشت سال 1379 همزمان با هفته میراث فرهنگی گشایش یافت. این عمارت پس از یک دوره دیگر تعمیرات تاسیساتی در سال 1384 بازگشایی شد.

کاخ اصلی نیاوران

در گوشه شمال‌شرقی باغ نیاوران، کاخ اصلی یا اختصاصی نیاوران با مساحتی در حدود 9 هزار مترمربع در دو طبقه و یک نیم طبقه دیده می‌شود. عملیات احداث این بنا در سال 1337 ﻫ . ش، با طرحی ایرانی آغاز شد و با وقفه‌ای که در ساخت آن پیش آمد در سال 1346 به اتمام رسید و در سال 1347 مورد بهره برداری قرار گرفت. ساختمان این بنا ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی میهمانان خارجی در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش اختصاص یافت. طرح چهار ضلعی کاخ و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره‌گیری از فناوری مدرن است. تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است. کف بنا از جنس سنگ سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است که از وسط باز می‌شود. دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.

مجموعه­ای نفیس از تابلوهای نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی، ظروف چینی کارخانجات سور و رزنتال و اشیاء تزیینی و همچنین مجموعه فرشهای نفیس ایرانی زینت بخش این فضاها است. کاخ اختصاصی نیاوران در دی ماه 1382 با هدف مرمت و بهسازی تعطیل شد و مدت 6 سال عملیات مرمت شامل نقاشی بنا، مرمت گچبریها و آیینه کاریها، ایجاد سیستم هواساز، تعویض سیستم­های برق و کابلها، تعمیر پوشش بام و عایق کاری و راه­اندازی مجدد سقف متحرک، آسانسور، تعمیر سنگ­فرش و پارکت کف فضاهای مختلف، تجهیز مخزن و ایجاد سیستم حفاظت الکترونیک (دوربین مداربسته)با حفظ اصالت بنا انجام شد. مرمت مبلمان، پرده­ها و دیوارکوبهای پارچه­ای و مرمت تعداد زیادی از اشیا با رعایت اصول مرمتی و مطالعات کارشناسی در خصوص آثار از دیگر اقدامات انجام گرفته است.

موزه پارچه و لباس های سلطنتی

در ضلع شمالی کاخ نیاوران تالاری به وسعت350 متر مربع به قرینه تالار پذیرایی در ضلع جنوب واقع شده که در دوره پهلوی برای پذیرایی مهمانان دربار احداث شده بود. کمی پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی تغییر دکوراسیون و تجهیز آن در حال اجرا بود که با پیروزی انقلاب پروژه متوقف می شود، چرا که مبلمان و اشیاء تزئینی خریداری شده تالار از جمله میزهای پذیرایی و جارهای کریستال در زمان بازگشایی تالار به عنوان موزه برای اولین بار در معرض نمایش قرار گرفت. از مهمانی های برگزار شده در تالار آبی می توان به مهمانی شب سال نو میلادی 1978 (1356 ه.ش) با حضور "جیمی کارتر" رئیس جمهور اسبق آمریکا اشاره کرد.

از جمله اقدامات انجام شده جهت افتتاح موزه پارچه و لباس های سلطنتی می توان به انتخاب و آماده سازی و انجام عملیات حفاظت و مرمتی بر روی آثار، آماده سازی فضای نمایشی، چیدمان آثار، ایجاد مسیر بازدید و در نهایت تحقیق و پژوهش بر روی تکنیک های بافت و دوخت پارچه برای معرفی هرچه بهتر اشیاء اشاره کرد.

موزه کتابخانه سلطنتی
در سراسر تاریخ فرهنگ، کتابخانه بعنوان نهاد اجتماعی بازتابی از شرایط زمان بوده، در طول تاریخ فرهنگ ایران از آغاز اسلام تاکنون گونه های مختلفی از کتابخانه ها وجود آمده، کتابخانه های خصوصی سلطنتی گونه ای از این موارد است.

کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران در حدود سال 1355 شمسی در قسمت شمال شرقی مجموعه نیاوران در محیطی نسبتا دنج و همجوار با محل سکونت خاندان پهلوی در دو طبقه و یک زیرزمین با زیر بنای تقریبی 770 متر مربع احداث شد. معماری ساختمان توسط شرکت فرمان فرماییان و طراحی و ترکیب هوشمندانه شیشه و آیینه توسط هنرمند امریکایی Charles sevigny انجام پذیرفت. این طراحی دارای ویژگیهای متمایزی در دکوراسیون داخلی میباشد. از آنجایی که فضای مورد بحث جهت استفاده شخصی و خصوصی در نظر گرفته شده، لذا از استانداردهای موجود کتابخانه ای به دور است.

آثار حجمی و تابلوهای نقاشی از هنرمندان ایرانی و خارجی شامل پرویز تناولی، مسعود عربشاهی، بهمن محصص، منوچهر یکتایی، محمد مدبر، سزار بالداجینی، دیه گو جاکومتی، آرنولدو پومودورو و پیر آرماندو فرناندز(آرمان) فضای داخلی را مزین کرده است.

مجموعه کتب چاپی موجود در کتابخانه اختصاصی بالغ بر 23000 جلد و حدود 16000 عنوان میباشد که مشتمل بر آثار فارسی: تالیفات فرهنگی، ادبی، اجتماعی، گزارشات و آمار و آثار خارجی شامل: دایره المعارفها، دوره های تخصصی هنر، باستان شناسی و منابع تمدن و هنر ملل میباشد. در این میان سه رشته کتابهای مربوط به تاریخ ایران، ادبیات فرانسه، و هنر نقاشی از غنای بیشتری برخوردار است. چاپهای اول بسیاری از سفرنامه های بنام و معتبر خارجیان به آسیا و ایران دراین کتابخانه موجود است. مجموعه نسبتا کامل انتشارات دانشگاه تهران و بنیاد فرهنگ ایران با صحافی به رنگ آبی سلطنتی، آثار بسیار معتبر از نقاشان معروف دنیا به ویژه نقاشان قرن 20 میلادی با چاپ، کاغذ و صحافی نفیس در میان مجموعه به چشم میخورد. وجود مجموعه های کاملی از آثار تعدادی از نویسندگان فرانسوی قرن 18 و 19 میلادی که در زمان حیات خود آنها به چاپ رسیده است بر ارزشهای مجموعه افزوده است.

یکی از ویژگیهای منحصر بفرد این کتابخانه که این فضا را از سایر کتابخانه های دیگر متمایز ساخته و آن را مبدل به فضای موزه ایی نموده است وجود کتب اهدایی است که از سران کشورها و نویسندگان نامی به این واحد اهدا گردیده است. از جمله این افراد می توان به پروین اعتصامی، علی نقی وزیری، منوچهر آتشی، جان اف کندی، والت دیزنی، جواهر لعل نهرو، رولف بنی، گریشمن و امضاء بسیاری از افراد سرشناس دیگر اشاره کرد.

ساماندهی کتب چاپی کتابخانه اختصاصی در سال 1381 توسط یک تیم متخصص به طور کامل شناسایی و طبقه بندی گردید. فهرست نویسی انجام شده به روش LC مطابق با استانداردهای کتابخانه کنگره آمریکا انجام یافته است. شایان ذکر است که در بدو تأسیس کتابخانه کتب موجود توسط کتابداری که در این واحد فعالیت داشته به روش دیویی در حال انجام بوده است که پس از پیروزی انقلاب ادامه کار متوقف ماند.

باغ موزه کتیبه ها

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران با همکاری پژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نمایشگاهی از میراث مکتوب پیشینیانمان را برگزار کرده است. در این نمایشگاه دائمی تعداد 43 مولاژ از کتیبه های صخره ای شامل دوره تاریخی مادها به خط و زبان اوراتی، آشوری و آرامی متعلق به مناطق اهر و سراب، دوره تاریخی پارتی و ساسانی به خط و زبان های فارسی باستان، آکدی، عیلامی و آرامی تا اواخر دوره ساسانی و به خط شکسته پهلوی به چشم می خورد. از جمله این کتیبه ها می توان به کتیبه های شاپور و اردشیر در نقش رستم، کتیبه شاپور یکم در نقش رجب، کتیبه کرتیر در نقش رجب و ... اشاره کرد. این نمایشگاه واقع در محوطه شرقی کاخ نیاوران در اردیبهشت ماه 1387 افتتاح شد و در معرض بازدید علاقه مندان قرار گرفته است.

به گزارش شبستان، یکی از نکات جالب توجه این باغ و کاخ این است که به دلیل بافت قدیمی آن، بسیار مورد استفاده فیلم های سینمایی تاریخی قرار می گیرد به نحوی که لوکیشن بسیاری از فیلم های سینمایی و سریال ها با موضوع انقلاب اسلامی و تاریخی، کاخ صاحبقرانیه و کوشک احمدشاهی و کاخ اصلی نیاوران است.

بر این اساس، در ایام نوروز 1393 تاکنون استقبال خوبی از این کاخ موزه به عمل آمده است به طوری که بر اساس اعلام روابط عمومی این مجموعه فرهنگی تاریخی، استقبال نسبت به سال گذشته، 10 درصد رشد داشته است. همچنین جالب است بدانید این مجموعه همزمان با آغاز سال نو، به اولین بازدید کننده ای که در سال جدید وارد مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران شد، عیدی اعطا کرد.

گزارش: آزاده فضلی

پایان پیام/