قلعه های اردبیل؛ گنجینه های تاریخی و پنهان به جا مانده از دوران مفرغ

به گزارش خبرگزاری شبستان از اردبیل، استان اردبیل با گستردگی شمالی- جنوبی در شمالغرب ایران و بخش شرقی فلات آذربایجان شامل دشت های میان کوهی و قلل مرتفع می باشد، این استان بدلیل دارا بودن اکو سیستم متنوع و عوارض جغرافیایی گوناگون بستر مناسبی جهت استقرار انسانی در دوران مختلف زندگی بشر بوده است.

استان اردبیل با وجود اینکه در سطح کشور به عنوان استان گردشگری و قطب آبهای گرم و معدنی شناخته می شود، اما وجود آثار تاریخی و باستانی از جمله کاروانسراها، قلعه ها و دژهای مستحکم و با ارزش یکی از مهمترین ویژگی های استان اردبیل به شمار می رود که همه ساله گردشگران و توریست های بسیاری را از همه جای ایران و جهان به خود جذب می کند.

لازم به ذکر است که استان اردبیل در طول تاریخ به عنوان مرکز حکومت صفویان بوده و از این جهت اهمیت بسیاری را داشته است که این مهم سبب به وجود آمدن و ساخته شدن قلعه های باستانی و تاریخی بسیاری در سطح استان شده است که به حقیقت باید آنها را گنجینه تاریخ و پنهان گردشگری توصیف کرد.

در همین راستا و برای کسب اطلاعات بیشتر به سراغ یحیی نقی زاده مدیر کل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل می رویم، تا در این گزارش برخی از قلعه های استان و تاریخچه آنها را به اختصار معرفی کنیم.

ساخت قلعه در محدوده استان اردبیل از دوران مفرغ رایج بوده است

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار خبرگزاری شبستان در اردبیل، اظهار داشت: قلعه های احداث شده در استان اردبیل بدلیل وجود شرایط و اقلیم های متنوع دارای تنوع بالایی است.

وی، با بیان اینکه طبق شواهد باستان شناسی ساخت قلعه در محدوده استان از دوران مفرغ رایج بوده است، افزود: دوران مفرغ به سه دوره قدیم، میانی و جدید تقسیم می شود و عصر مفرغ قدیم که در شمالغرب ایران دارای فرهنگ موسوم به کورا ارس است، دارای معماری با پلان مدور است.

نقی زاده، ادامه داد: در معماری این فرهنگ دور تادور روستا و مراکز عمده استقراری حصار و دیوارهای دفاعی احداث می گردید که نمونه این گونه حصارها در محوطه کهنه شهر چالدران مشاهده شده است.

این مقام مسئول اضافه کرد: همزمان با شروع عصر مفرغ میانی ساخت قلعه در شمال استان اردبیل به خصوص منطقه مشگین شهر رواج می یابد و طبق بررسی های باستان شناسی صورت گرفته، در قلعه خسرو و بهمن قلعه در حد فاصل اردبیل- مشگین شهر باروهای برج دار با مصالح تخته سنگ های بزرگ و خشکه چین متعلق به دوران میانی مفرغ کشف شده است.

مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، تصریح کرد: در مفرغ میانی و جدید بر خلاف دوران مفرغ قدیم استقرارها در ارتفاعات و بلندی ها بیشتر می شود و شکل گیری محوطه ها در فراز کوه ها و ارتفاعات با اندیشه های دفاعی گره خورده است.

وی، گفت: در دوران عصر آهن با رواج کوچگری و شیوه معیشت مبتنی بر داداری، ساخت قلعه ها نسبت به دوران مفرغ کاهش می یابد لیکن مانند عصر مفرغ میانی و جدید همچنان استقرارهایی با حصار ضخیم و قطور در بلندی های مشرف به دره ها و رودخانه ها متداول می شود.

قلعه قهقهه؛ زندان امیران و شاهزادگان دوران صفوی

نقی زاده، در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به چند قلعه استان اردبیل، ابراز داشت: قلعه و دژ مشهور و صعب العبور قهقهه در دهستان "یافت" از بخش هوراند در 85 کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشگین شهر و در ارتفاع هزار متری بنا شده است که به لحاظ زندانی بودن افراد سیاسی در طول تاریخ، از اهمیت بسیاری برخوردار است.

وی با اشاره به صعب العبور بودن مسیر ورودی قلعه، تاکید کرد: از شگفتی های بی نظیر معماری این قلعه می توان به شبکه آبرسانی و ذخیره آب آن اشاره کرد که گفتنی است، تنها طریق به دست آوردن آب در این قلعه، جمع آوری آب های سطحی حاصل از آب باران و برف می باشد و این درحالی است که حوض های اب در مسیر آب باران، در دل سنگ و به ابعاد 50×10×2٫5 و به تعداد 11 حوض است.

مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، با یادآوری این مطلب که مهمترین ویژگی قلعه قهقهه زندانی کردن امیران و شاهزادگان صفوی بویژه اسماعیل میرزا فرزند شاه طهماسب یکم صفوی است، گفت: خان احمد گیلانی والی گیلان را از دیگر زندانیان این قلعه می توان نام برد که در سال 975 ق به جرم شورش دستگیر و در زندان قهقهه زندانی شد.

قلعه خسرو؛ پادشاه قلعه های هفت گانه استان اردبیل

این مقام مسئول، در معرفی دیگر قلعه های تاریخ استان اردبیل به قلعه خسرو اشاره کرد و گفت: این قلعه در 30 کیلومتری شمال غرب اردبیل قرار دارد بدون استفاده از ملات ساخته شده‌ و به دوره مفرغ جدید( 1700 تا 1450 سال پیش از میلاد) تعلق دارد.

وی در بیان خصوصیات این قلعه، اظهار داشت: سفال‌هایی از عصر مفرغ جدید و نشانه‌هایی از استقرار جوامع با ساختار پیچیده سیاسی و اجتماعی در این قلعه به دست آمده و بررسی ها نشان می دهد که قلعه‌های هفت‌گانه نقش محافظت از قلعه مرکزی خسرو را به عهده داشتند.

دیو قلعه سی، در آستانه محو از روی نقشه استان اردبیل

نقی زاده بیان داشت: این قلعه در شمال شرق مشگین‌شهر، مابین روستاهایی "قوزلو" و "کویج" و در پنج کیلومتری روستای کویج قرار گرفته‌است و این قلعه را از مسیر جادهٔ انار و قوزلو می‌توان بهتر دید. قلعه دارای طبقات مختلف بوده ولی متاسفانه هم اکنون قسمت بزرگی از آن از بین رفته ‌است.

مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، اضافه کرد: این قلعه طی شماره ثبتی 630 به ثبت آثار ملی کشورمان رسیده‌است.

قیز قلعه سی (قلعه دختر)؛ قدمتی به درازای تاریخ ساسانیان

وی، در معرفی این قلعه، گفت: این قلعه یکی از مهمترین استحکامات طبیعی شهرستان نمین، در سه کیلومتری جنوب شرقی حور و قدمت آن به دوران ساسانی می رسد.

قلعه اولتان؛ یادگاری از دوره اشکانیان

نقی زاده با اعلام این مطلب که بانیان قلعه اولتان اشکانیان هستند، تصریح کرد: روستایی در 3 کیلومتری جنوب شهرستان پارس آباد به نام اولتان وجود دارد که به همین خاطر این قلعه که در 500 متری این روستا احداث شده را اولتان نامگذاری کرده اند.

وی ادامه داد: در دوران سلجوقی و ایلخانی جاده قفقاز از میانه شروع می شده و پس از گذشتن از شهرستان های کوثر به اردبیل می رسیده و سپس از ارشق مشکین شهر به برزند گرمی و سپس به کناره های رود ارس مانند اولتان قلعه سی که در آن زمان ها با نام ورثان شناخته می شد؛ منتهی می شده و سپس به برذعه و بیلقان ادامه می یافته است.

مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، خاطر نشان کرد: به منظور جلوگیری از فرسایش و نابودی این قلعه که به خاطر ساحل رود ارس بودن و مجاورت با کارخانه شن و ماسه است، باید اقدامات فوری صورت گیرد تا بتوانیم از این یادگار ارزشمند دوران درخشان تاریخ اردبیل صیانت کنیم.

قلعه کهنه؛ نمادی از شگفتی های معماری تاریخ

مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، در پایان این گفتگو و در معرفی این قلعه تاریخی، گفت: این قلعه در ارتفاع شرقی"دره باغ نوروز" در شهرستان مشگین شهر و دارای سه برج و سه دیوار است که ارتفاع حصار از داخل قلعه بیش از چهار متر و از خارج بیش از هشت متر می باشد و تحت شماره 618 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

قلاع اورارتوری در دوران تاریخی آذربایجان جایگاه ویژه ای داشتند

در ادامه این گزارش، فریبرز طهماسبی کارشناس ارشد باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل نیز در گفتگویی اختصاصی به خبرنگار خبرگزاری شبستان در اردبیل، گفت: قلاع اورارتوری در دوران تاریخی آذربایجان جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده اند و آثار اورارتوری در دشت اردبیل- سراب، مشگین شهر و منطقه قره داغ شناسایی شده است.

وی افزود: با گسترش امپراطوری پارتیان به مناطق غربی و شمالغربی ایران و تصرف آتورپاتگان در دهه های پایانی قرن اول قبل از میلاد، منطقه مغان یکی از مهم ترین استقرارگاه های اشکانی شد و باید گفت که قلاع نظامی اشکانیان گرچه به خوبی در استان اردبیل مورد مطالعه قرار نگرفته لیکن محوطه هایی با اسم محلی دوه بوینی در منطقه موران مغان که در کنار قبور اشکانی واقع شده اند، شاید نشانگر استقرارگاه های نظامی پارتیان باشد به خصوص که سفال های اشکانی نیز از این محوطه گزارش شده است.

طهماسبی، ادامه داد: در بخش غربی استان اردبیل و در شهرستان نیر یکی از مهم ترین قلعه های نظامی اشکانی با نام محلی بوینی یوغون شناسایی شده است که در طی سال های اخیر مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفته و آثاری از معماری و تدفین پارتی در آنجا بدست آمده است.

قلاع ساسانی استان اردبیل با توجه به توپوگرافی زمین احداث شده است

کارشناس ارشد باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، بیان داشت: ساسانیان به دلیل درگیری های متعددی که با اقوام قفقازی و به ویژه قوم خزر داشتند، همچنین واقع شدن مهم ترین آتشکده ی ساسانی یعنی آذرگشنسب در آذربایجان، لزوم احداث پادگان ها و قلاع نظامی در آذربایجان و استان اردبیل را بیش از پیش احساس کردند.

این مسئول، اضافه کرد: امروزه آثاری از قلاع ساسانی در دربند قفقاز و نیز کهنه قلعه مشگین شهر، قیز قلعه سی و اولتان قلعه سی در مغان کشف شده و برخی نیز مورد کاوش باستان شناسی واقع شده است.

طهماسبی، تصریح کرد: قلاع ساسانی استان اردبیل با سبک معماری خاص این دوره و با توجه به توپوگرافی زمین احداث شده است که اکثر این قلاع در کنار راه های ارتباطی این دوران و مسیرهای تجاری و لشگرکشی ها واقع شده است.

گسترش ساخت قلعه های نظامی در استان اردبیل با شروع دوران اسلامی

وی، با اشاره به دوران اسلامی و ساخت قلعه در این دوران، گفت: با شروع دوران اسلامی ساخت قلعه های نظامی در استان اردبیل گسترش یافته است چراکه از یک سو درگیری های نظامی مسلمانان با اقوام ساکن قفقاز منجر به ساخت رباط ها و برج ها و پادگان های متعددی در شمال استان اردبیل می شود و از سوی دیگر زد و خورد های بابک خرمدینان با خلغی عباسی منجر به ساخت قلعه های صعب العبوری مانند قلعه ارشق دیو قلعه سی و قلعه یئل سویی در مشگین شهر و انگوت مغان می شود.

کارشناس ارشد باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، تصریح کرد: قلعه برزند در گرمی مغان از جمله قلعه هایی است که عباسیان جهت مقابله با بابک خرمدین احداث کردند و طبق متون تاریخی نزدیک به یک سال نیروهای افشین در ن سکنی گزیدند.

این کارشناس تاریخ، متذکر شد: منطقه خلخال از جمله مناطقی است که در دوران قرون میانی اسلام، مرکزی برای سکونت افراد مخالف حکومت مرکزی بوده است چراکه به دلیل کوهستانی بودن شهرستان خلخال نفوذ به قلاع آن بسیار سخت بوده است که برای مثال می توان به قلعه اندبیل، قلعه خشتی گیلوان و دوز قلعه سی کیوی اشاره کرد.

حصار شهر اردبیل تا دوران قاجار برقرار بوده است

طهماسبی، در بخش دیگری از سخنان خود با بیان این مطلب که ساخت قلعه در دوران قاجار نیز در استان اردبیل تداوم یافته است، عنوان کرد: یکی از مهم ترین این قلعه ها بازسازی دوباره قلعه کهنه مشگین شهر است و باید گفت که این قلعه در دوران ساسانی احداث شده و در دوران قاجار با حصار خشتی و تزیینات هندسی با برج های کنگره دار کاملا بازسازی شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

کارشناس ارشد باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، در پایان سخنان خود با اعلام اینکه شهر اردبیل از دوران ایلخانی دارای باروها و حصارهایی بوده که محافظت از آن در مقابل هجوم دشمنان را بر عهده داشته است، خاطر نشان کرد: حصار شهر تا دوران قاجار برقرار بوده و شهر دارای 7 دروازه و ورودی اصلی بوده است ولی با شروع دوران پهلوی و ساخت شهرها براساس سیستم غربی و خیابان های عمود بر هم، باروها و حصار شهر اردبیل نیز از بین رفته و وضعیت فعلی برقرار شده است.

پایان پیام/