مسجد جامع اردستان، مسجدی در قامت یک شهر

به گزارش خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، معرفی بنا همچنین ارایه تاریخچه ای از سنت های فرهنگی شکل گرفته ناشی از وجود یک مسجد در سطح یک کشور از شاخص ترین پژوهش ها در حوزه میراث دینی و فرهنگی محسوب می شود.

تاکنون کتاب های مختلفی با موضوع «مساجد» منتشر شده است که هرکدام از نقطه نظرات مختلف اقدام به تحلیل تاریخچه ساخت بنا، ویژگی های معماری و فرهنگ منبعث از بنای مسجد پرداخته اند.

«مهدی مشتاقی» یکی از محققانی است که در حوزه «مسجد» کار پژوهشی انجام داده است و مسجد جامع اردستان را در قالب اثری وزین با عنوان (مسجد جامع اردستان، گوهری بر شوره زار کویر) معرفی کرده است؛ در این راستا با هدف بررسی معماری و جایگاه مسجد جامع اردستان با وی به گفت وگو پرداخته ایم که حاصل آن را می خوانید:

- آقای مشتاقی مسجد جامع اردستان به لحاظ ساخت و معماری چه ویژگی هایی دارد و اساسا چه فراز و فرودهایی را در طول تاریخ به لحاظ شاکله ساخت تجربه کرده است؟

ببینید، مسجد جامع اردستان دارای چهار دوره تاریخی است که اولین دوره آن به زمان ساسانیان در حدود 1800 سال قبل مربوط می شود که بنای کاخی را شامل می شده است که طول و عرض خشت های خام آن 38 در 38 بوده و در حال حاضر در  خارج از مسجد یک دیواره تقریبا یک متر در یک متر از آن باقی مانده و کاخ به طور کامل از میان رفته است.

اما بنای دوم مربوط می شود به زمان آل بویه یا دیلمیان که به 1200 سال قبل بر می گردد که حاکم وقت اصفهان دستور ساخت مسجدی را می دهد که ویژگی آن در معماری قبل از اسلام نیز وجود داشته است و قبل از اسلام این سبک معماری در ایران کاربرد داشته است که نمونه آن را می توان در طاق بستان کرمانشاه دید که ستون های گردمانند، دارای درب ورودی رو به قبله و فاقد گنبد بود که این ویژگی معماری همان سبکی است که پیامبر(ص) از طریق سلمان فارسی با آن آشنا شد چراکه در زمان پیامبر اکرم (ص) از چوب درخت خرما که به آن «جریده» می گفتند برای ستون استفاده می شده است اما ما ایرانی ها از آجر یا خشت خام و پخته استفاده می کردیم که در کوره پخته می شد و از قبل از اسلام رواج داشت. به هر صورت، در حال حاضر در مسجد جامع اردستان جز چند ستون آجر از معماری و ساخت سازه آن زمان باقی نمانده است.

اما سومین دوره ساخت مسجد اردستان به دوره سلجوقیان بر می گردد، بنایی که نهصد قبل ساخته شد.

- سومین دوره از بنای مسجد اردستان که اشاره داشتید مربوط به دوره سلجوقیان می شود، چه بخش هایی را در ساختمان مسجد شامل می شد؟

این بنا شامل پنج قسمت بود، یک قسمت ایوان جنوبی بود که هم اکنون موجود است، بخش بعد گنبدخانه، شبستان تابستانی که بانوان خانم ها از آن استفاده می کنند و شبستان زمستانی که در ایام فصل سرما از آن استفاده می شده است که الان فاقد کاربری است و نهایتا پنجمین قسمت مناره ای است که در سمت شمال شرق مسجد واقع شده است .

در اینجا لازم می دانم اشاره ای به منازه ها در ایران داشته باشم، برخی مساجد ما تک مناره هستند که در زمان حکام اهل تسنن بنا شده بودنداما در مساجدی که در دوره به ویژه صفویه بنا شد مساجد دومناره ای هستند و نماد انسانی محسوب می شوند که دو دست اش را بالا اورده است و در حال راز و نیاز با خداست.

- مساجد تک مناره نماد چیست؟

اشاره به انسانی دارد که غرق در تامل و تفکر در برابر قدرت خداست.

- برگردیم به مسجد اردستان. بحث معماری قسمت های مختلف این مسجد در طول دوره های مختلف را ادامه دهید.

بله، چهارمین قسمت از ساخت ساز این مسجد به زمان صفویه بر می گردد که سه ایوان شرقی، غربی و شمالی را شامل می شود که در زمان این سلسله به مسجد الحاق می شود و مسجد را به نمونه مسجد چهارایوانی تبدیل می کند. این الگوبرداری برای معماری مسجد اردستان از مسجد زواره صورت گرفته  و در نتیجه مسجد اردستان نمونه مسجد چهارایوانی در ایران است.

- آیا در حال حاضر از مجموعه بزرگ مسجد اردستان که ظاهرا الحاقات مختلفی داشته، چیزی باقی مانده است؟

به هرحال نمونه هایی از آن دوران در مسجد اردستان باقی است مثل مدرسه ای که در این مجموعه باقی مانده است، اما حسینه و کاروان سرا در طول زمان تخریب شده است و بخشی از بازارچه و آب انبار نیز باقی است که مربوط به دوران صفویه می شود.

البته یک حمام قدیمی نیز وجود دارد، غسال خانه ای نیز بوده است که از مجموعه حذف شذ و حمام دوره صفوی نیز تبدیل به موزه شده است.

- دربخشی از بحث به ایوان های این مسجد اشاره کردید، ویژگی بارز این ایوان ها چیست؟

داخل ایوان جنوبی قابل توجه است به ویژه طرح گل و بوته هایی که روی آن دیده می شود، این طراحی ها از دو جهت حایز اهمیت است. یکی از نظر نوع گچ بری و دیگری از نظر طرح اسلیمی. در این مقطع می خواهم اشاره ای به تنوع گچ بری در ایران اشاره کنم که منحصر به فرد ایرانیان است.

امروز اگر بخواهند روی خشت یا آجر را گچ بری کنند یک لایه گچ می زنند و بعد این دو لایه تقریبا به یکدیگر متصل می شوند و چون از یک جنس است دوام بیشتری دارند، یعنی گچ بری هایی روی آجر، که معمولا زودتر طبله می کنند اما با گذشت نهصد سال از آن دوران همچنان این گچ بری ها باقی است. طراحی منحصر به فرد گچ برهای این مسجد را هیچ جایی نمی توانیم پیدا کنیم.

- گنبد این مسجد نیز به نظر ویژگی خاصی داشته و طراحی آن بر اساس شرایط آب و هوایی منطقه اردستان است

بله، گنبد این مسجد دوجداره طراحی شده است، چراکه در مناطق کویری به علت تابستان سوزان و زمستان های سرد و خشک باید شرایط و ساختار ساختمانی به گونه ای باشد که سازگاری محیطی ایجاد شود، گنبد مسجد اردستان چنین ویژگی دارد یعنی نمازگزار در هر فصل از سال در مسجد حاضر شود هوای مطبوعی در مسجد وجود دارد.

- از نظر مقاومت سازه مسجد جامع اردستان چه ویژگی هایی دارد؟

اساسا اردستان روی سه کمربند زلزله واقع شده است، در اسناد تاریخی از مقاومت این سازه در برابر بنا اشارات متعددی داریم، این آگاهی در زمان ساخت مسجد وجود داشته است که طوری بنا ساخته شود که در برابر هر فشاری تحمل داشته باشد، این مساله را می توان از چوب هایی که بین دیوارهای مسجد وجود دارند دریافت که برای جلوگیری از لرزش ستون هاست، چراکه در مواقع زلزله یک لرزش داریم و یک فشار فوقانی که این فشارهای فوقانی باعث می شود که از تخریب ستون جلوگیری شود.

پایان پیام/