شهید مطهری از پیش گامان پژوهش در عرصه تربیت اسلامی

خبرگزاری شبستان_ خرم آباد؛

وقتی کتاب های شهید مطهری را در دست می گیریم، حال هرکدام از کتای های کم حجم یا پر حجم، تربیتی، فلسفی، قرآنی یا کلامی، پیش از آن که جلد کتاب را گشوده و حتی به فهرست آن نگاه کرده باشیم، تنها با پشت و رو کردن کتاب به مطالب بسیار مهمی در خصوص نویسنده و آثار او مواجه می شویم که مطالعه کتاب را دو چندان شوق انگیز تر می کند. این مطالب شوق انگیز، چیزی نیست جز فراز هایی از پیام های امام خمینی (ره)، در مناسبت سالگرد های شهید مطهری که مرور دو قطعه از آن پیام ها در این مجال خالی از لطف و حسن نیست.

امام راحل(ره) که به شهادت تاریخ، خود در تربیت جامعه اسلامی ایران و علمای ربانی و شهدای واصل الی الله بی نظیر بود، در خصوص آن استاد شهید که سالها افتخار شاگردی مکتب امام را نیز در کارنامه خود داشت می فرماید: « «مطهری» که در طهارت روح و قوت ایمان و قدرت بیان کم نظیر بود، رفت و به ملاء اعلا پیوست لکن بد خواهان بدانند که با رفتن او شخصیت اسلامی و علمی و فلسفی اش نمی رود. »...« او با قلمی روان و فکری توانا در تحلیل مسائل اسلامی و توضیح حقایق فلسفی با زبان مردم و بی قلق و اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت. آثار قلم و زبان او بی استثناء آموزنده و روانبخش است و مواعظ و نصایح او که از قلبی سرشار از ایمان و عقیدت نشأت می گرفت، برای عارف و عامی سودمند و فرحزاست».

مطهری در عمل معلمی کم نظیر و محققی کوشا در عرصه تربیت اسلامی بود. علاوه بر آنچه که از کلام امام راحل(ره) ذکر شد، مطالعه آثار این شهید بزرگوار خود بهترین شاهد بر اهتمام ویژه و تلاش بی وقفه و اندیشه عمیق و نوپرداز او در تربیت اسلامی است.

دکتر احمد حقی- مدرس دانشگاه، در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری شبستان در خرم آباد، گفت: شهید مطهری با تدوین اثری مستقل در تربیت اسلامی با عنوان «تعلیم و تربیت در اسلام»، نام خود را در فهرست پیش گامان پژوهش در عرصه تربیت اسلامی ثبت کرد.

وی با بیان اینکه شهید مطهری در تبدیل این رشته علمی به یک حوزه مستقل و رسمی در دانشگاه ها و حوزه های علمیه نقش بسزایی داشته است، افزود: اندیشه های تربیتی شهید مطهری تنها در این کتاب نباید جستجو کرد بلکه  فهم عمیق تر و دقیق تر اندیشه تربیتی این استاد و مربی بزرگ معاصر، تنها با مطالعه جامع آثار وی میسر می شود.

دکتر حقی، اظهار داشت: با مطالعه آثار آن شهید بزرگوار؛ هر محقق و مربی منصف می تواند بگوید که شاید بیشترین همت استاد شهید مطهری در ارائه الگویی جامع و کامل از تعلیم و تربیت اسلامی است که کارایی لازم را برای تربیت جوان مسلمان، متناسب با شرایط و نیاز های زمان ما داشته باشد.

وی با تاکید به اینکه شهید مطهری الگو و اسوه ای قابل افتخار است، افزود: روز شهادت شهید مطهری  را باید به همه معلمان تبریک و تسلیت گفت. تبریک به مناسبت اینکه نظام تربیتی اسلام موفق به تربیت چنین انسان های بزرگی شده است و تسلیت به مناسبت فقدان آن بزرگ مرد.

سیری کوتاه در مبانی تربیت ازدیدگاه شهید مطهری

دکتر حقی، بیان کرد: منظور از مبانی تربیت، مجموعه ديدگاه هاي پذيرفته شده موجود در منابع اسلامي، پیرامون موضوعاتي كه اصول تربيتي از آنها استخراج مي گردند می باشد، در واقع مباني تربيت، خصوصيتها و واقعيات موجود در باب انسان، طبيعت و معرفت، در ارتباط با خداوند هستند كه از منابع تربيتي استخراج شده و اهداف و اصول تربيت نيز با توجه به آنها كشف و نمايان مي شوند.

وی ادامه داد:بر این اساس، مبانی تربیتی انسان از دیدگاه شهید مطهری را باید در نظریه فطرت از دیدگاه ایشان، به عنوان منبع استخراج مبانی انسان شناختی جستجو کرد، همچنین نظریه معرفت شناسی وی را به عنوان مبانی معرفت شناختی، جهان بینی توحیدی وی را به عنوان مبانی هستی شناختی و خداشناختی، و فلسفه اخلاق ایشان را به عنوان مبانی ارزش شناختی وی قلمداد نمود.

این کارشناس ادامه داد: بدین ترتیب، به صورت مختصر می توان گفت در نگاه شهید مطهری، انسان موجودی است با گرایش های فطری قوی به سوی1- حقیقت جویی 2- خیر و فضیلت 3- جمال و زیبایی 4- خلاقیت و ابداع 5- عشق و پرستش. و البته شهید مطهری به دلیل وجود همین گرایش های فطری بسیار قوی در وجود انسان، معتقدند که یکی از مهم ترین جنبه های تربیت، شکوفاندن و به ظهور رساندن همین استعداد ها و فطریات است، و البته تربیت هر موجودی و از جمله انسان، می بایست بر اساس و به مقتضای ویژگی های فطری او صورت پذیرد.

دکتر حقی، افزود: از نظر شهید مطهری، یکی دیگر از ویژگی های اصلی انسان عقلانیت او است، که به مقتضای تأکید شدید قرآن و روایات و نگاه فلسفی شهید مطهری، آن را مبنای اصلی تفاوت حیاتی میان انسان و سایر موجودات مادی قلمداد کرد و در تربیت انسان دارای نقشی بی بدیل می داند، البته، تاکید شهید مطهری بر ضرورت توجه به عقلانیت انسان در تربیت، علاوه بر مبنای انسان شناختی، مبنای معرفت شناختی نیز هست. چرا که از نظر وی، عقل مایه و عامل شکل گیری معارف کلی در انسان است و حتی دریافت های حسی بدون همکاری عقل، به معرفت قابل اطمینان و انتقال تبدیل نمی شوند.

وی ادامه داد: شهید مطهری تأکید دارد که عقل و علم باید توأم باشند و توانایی های عقلانی انسان، بدون در اختیار داشتن علم کافی که به منزله مواد اولیه استدلال و تفکر است، برای هدایت اندیشه و عمل او کافی نیست.

این استاد دانشگاه، افزود: شهید مطهری، در بعد هستی شناسی و خدا شناسی نیز بر همین عقلانیت و گرایش های فطری انسان در تمایل او به پذیرش یک جهان بینی خاص، از میان همه جهان بینی های قابل ارائه تأکید دارد. چنانکه در خصوص یک جهان بینی خوب معتقدند که: «جهان بینی خوب و عالی آن است که: اولا قابل اثبات و استدلال باشد؛ به عبارت دیگر، از ناحیه عقل و منطق حمایت شود.... ثانیا به حیات و زندگی معنی بدهد؛ اندیشه لغو و بیهوده بودن زندگی را و اینکه همه راه ها به پوچی و هیچی منتهی می شود، از ذهن ها خارج سازد. ثالثا آرمان ساز و شوق انگیز و آرزو خیز باشد. رابعا قدرت تقدس بخشیدن به هدف های انسانی و اجتماعی داشته باشد. خامسا تعهد آور و مسئولیت ساز باشد».

دکتر حقی، ادامه داد: بدین ترتیب، می توان گفت که جهان بینی توحیدی با دارا بودن همه این خصایص در کنار هم، می تواند جاذبه و مقبولیت بی نظیری در ملت ها، اقشار و نسل های بشر به سوی خود ایجاد کند. این جهان بینی که ارائه دهنده وصف خداوند از دیدگاه توحیدی اسلام و توصیف جهان از منظر منابع اسلامی و مبین رابطه هستی و خداوند از نظر اسلام حقیقی است، می تواند ارائه دهنده مبانی بی نظیری در تربیت انسان موحد و مسلمان و مومن حقیقی باشد.

هدف تربیت ازنگاه شهید مطهری

« هدف در جريان تربيت به معناي وضع نهايي و مطلوبي است كه به طور آگاهانه، سودمند – تشخيص داده شده است و براي تحقق آن، فعاليتهاي مناسب تربيتي انجام مي پذيرد. به عبارت ديگر هدف نقطه اي است كه قصد وصول به آن را داريم‏ ودر آن مسير قدم بر مي داريم».

 این استاد دانشگاه، افزود: بر اساس آنچه که در خصوص مبانی تربیت ارائه شد و از آنجا که انتخاب اهداف تربیتی تنها با مراجعه به مبانی تربیت امکان پذیر می شود، می توان تشخیص داد که اهداف تربیت از دیدگاه شهید مطهری چه چیز هایی می تواند باشد.

دکتر حقی با بیان اینکه،شهید مطهری، اولین هدف تربیت را پرورش عقل می داند، ادامه داد: از نظر وی، تربیت عقلانی، بیش از هر چیز در نظام تربیتی اسلام می بایست مورد توجه قرار گیرد و تنها در این صورت است که آنچه متربی می آموزد، می تواند به صورت عملی و در ابعاد گوناگون زندگی، راهگشا و مثمر ثمر باشد، ایشان در تعریف اجتهاد نیز بر همین مبنا، به نقش استقلال در اندیشه و قدرت ابتکار در ارائه استدلال و بکار گیری درست روش های تحقیق و تفکر در امور نو پدید را به عنوان اجتهاد واقعی معرفی کرده و بر همین اساس به انتقاد از نظام آموزشی سنتی  پرداخته است.

وی ابراز کرد: چنانکه از نظر شهید مطهری،  اتکای صرف بر آموزش گفته ها و آثار گذشتکان بدون ایجاد فضای نقد و بررسی مجدد آن ها که در نظام تربیتی سنتی مرسوم بوده است، مانع رشد عقلانیت، ابتکار و ابداع و موجد تقلید گرایی و وابستگی فکری و مانع رشد و پویای اندیشه و دانش است.

دکتر حقی، اظهار داشت: دومین هدف تربیت از دیدگاه شهید مطهری، تربیت و اصلاح نفس انسان است، از نظر ایشان، اخلاق و تربیت اخلاقی که از جمله موکدات قرآن و روایات نیز هست، با هدف حفظ سلامت نفس و حفظ فطرت از آسیب و نقص است.

وی تصریح کرد: البته تزکیه نفس در همین جا متوقف نمی شود و تربیت نفس انسان، علاوه بر حفظ سلامت، هدف والاتری نیز دارد که آن کمال و تعالی است که در عرفان عملی و سیر و سلوک قابل دست یابی است، البته از نگاه شهید مطهری، نفس وجوه گوناگونی دارد که منجر می شود در عین حالی که به عنوان جزئی از وجود آدمی مورد توجه باشد، در روایات متعددی به عنوان دشمن اصلی انسان نیز معرفی شود و بسیاری از شعرای اخلاقی و عرفای نامی ما نیز در ذم نفس و شرارت های آن گفته ها و اشعاری را ارائه دهند ... با این وجود، از نظر شهید مطهری، این همه مذمت نفس و دشمنی با آن، نه به معنای دشمن داشتن خود، بلکه به دلیل ضرورت ایجاد نگاهی واقع بینانه به نفس و جنبه های گوناگون آن و تعدیل جایگاه آن در برابر عقل و هدایت آن به سوی حق است.

دکتر حقی، با بیان اینکه پرورش اراده، هدف دیگری است که شهید مطهری بر آن تأکید ویژه دارد، خاطرنشان کرد: از نظر وی، اراده یکی از استعداد های انسان است که باید در وجود او تقویت شده و پرورش یابد، ضرورت این امر نیز از آنجا ناشی می شود که اراده، عامل بروز اختیار و حفظ استقلال انسان است^.

^{وی ادامه داد:} این مسأله هم در تربیت نفس و هم در تربیت عقل دارای تأثیر بسزا است. چنانکه اثر تقویت اراده در تربیت نفس به این است که توان تسلط و مالکیت بر نفس را برای انسان محیا کرده و انسان دارای قدرت اراده، بهتر می تواند در مقابل هجوم امیال و شهوات ایستادگی کرده و آن ها را در راستای اهداف عقلانی و تربیتی مدیریت نماید^.

^{این استاد دانشگاه، افزود:} در بعد عقلانی نیز، قدرت اراده، موجب تقویت روحیه انتقاد گری و جلوگیری از وابستگی فکری به منابع قدرت و ارباب تبلیغات و رسانه خواهد شد.

در نهایت، رسیدگی و پرورش جسم نیز یکی از اهداف اساسی تربیت از دیدگاه شهید مطهری است، وی بر این مساله تاکید دارند که از نظر اسلام، جسم خانه نفس و ابزار عمل آن است، بر همین اساس، اصولا اسلام ضرر رساندن به جسم را حرام می داند و دستورات بسیاری نیز در قرآن و سنت می توان برای حفظ سلامت جسمی ارائه کرد که همگی نشان از ضرورت پرداختن به سلامت و تربیت جسمی اند، البته شهید مطهری، در این خصوص نیز تنبه داده  که تربیت جسم به معنای تن پروری و استراحت طلبی نیست، بلکه به معنای حفظ سلامت و ایجاد توانایی های لازم جسمی برای پیگیری اهداف عقلانی و افزایش قدرت و توان عمل در مسیر حق ^_است.

اصول تربیت از دیدگاه شهید مطهری

اصول، عبارتند از قواعدي كلي كه به صورت قضاياي املایی یا انشایی و بر اساس مباني تربيتي بعنوان راهنماي عمل ما در جهت نيل به اهداف تربيتي شكل گرفته و در عین کلیت، کاربردی اند و بر همین اساس، عمل تربیت را کنترل می کنند، بر این اساس می توان برخی از اصول تربیت اسلامی را از دیدگاه شهید مطهری به ترتیب زیر معرفی کرد:

اصل اول؛ ضرورت هماهنگی میان عوامل تربیت: اقتضای این اصل این است که همه اجزا و عوامل تربیت اعم از تربیت عقلانی، تربیت نفس و تربیت جسم، در راستای تحقق هدف واحد با یکدیگر هماهنگ و هم قدم شوند.

اصل دوم؛ پرهیز از ایجاد ترس و دلهره: ترس و دلهره در انسان و بویژه در کودک، مانع تحقق اندیشه و تقویت اراده و رشد و شکوفایی استعداد های فطری می شود. بنا بر این، می بایست در تربیت بنای اصلی بر ایجاد ترس و نگرانی های شدید نباشد بلکه می بایست بنای کار تربیت، بویژه در کودکان، بر پایه ایجاد شوق و انگیزه درونی برای تحقق اهداف تربیتی قرار گیرد.

اصل سوم؛ توجه و استفاده از امیال و رغبت ها: این اصل مکمل اصل پیشین و در راستای ایجاد شوق درونی برای اهداف تربیتی ارائه شده است. بدین ترتیب، بهترین جایگزین برای ترس در تربیت کودک، بکار گیری امیال ذاتی و ترغیب کننده های درونی کودک، مانند میل به دوست داشته شدن، محترم بودن، بازی و... است.

اصل چهارم؛ ضرورت تمهید تربیت: این اصل به معنای این است که در تربیت فرد، بسیاری از عوامل موثر، به دلیل عدم ارتباط آشکار و مستقیم با رفتار های انسان مورد غفلت قرار می گیرند. بنا بر این، به عکس تصور بسیاری از افراد، برای تربیت کودک، می بایست بسیاری از اقدامات تمهیدی، بسیار پیش از آغاز رسمی تربیت او و حتی پیش از تولد او صورت پذیرد.

اصل پنجم؛  سخت گیری بر نفس: از نظر شهید مطهری، یکی از اصول اساسی تربیت اخلاقی، مخالفت با نفس است. اگر چه شهید مطهری، بر اساس اندیشه عقل گرا و منصف خود، در این عرصه نیز از افراط و زیاده روی در در عین تأکید بر ضرورت مخالفت با آن، بر حذر داشته و معتقد است که مخالفت با نفس، به معنای نادیده انگاشتن بخشی از وجود خود و کشتن آن نیست بلکه به معنای کنترل و مدیریت عقلانی امیال و شهوات و خواسته هایی است که اگر به حال خود وانهاده شوند، سرکش و طغیانگر شده و انسان را به ورطه هلاکت می کشند.

اصل ششم؛ تداوم تربیت: این اصل به معنای پایان ناپذیری فرایند تربیت است که ناشی از ظرفیت های نامحدود کمال یابی انسان، هم در بعد عقلانی و علمی و هم در بعد نفسانی و عملی است. این ویژگی انسان، ناشی از همان بعد ملکوتی او است که از نفخه یا روح الهی آدمی سرچشمه می گیرد و انسان را لایق کمالی می سازد که در مراتب بی نهایت بلندی قابل سیر و صعود است.

آنچه که در این مقاله به عنوان بخشی از مبانی، اصول و روش های تربیت از نگاه شهید مطهری آمد، تنها نمی از کم و اندکی از بسیاری است که با بررسی اجمالی آثار شهید مطهری به دست آمده است. نویسنده این مقاله اعتقاد دارد که آثار شهید مطهری، حاوی ظرفیت های بسیار عظیم علمی، فلسفی و معنوی است که می تواند مورد توجه پژوهشگران تربیتی و بیش از آن، مورد استفاده معلمان و مربیان ما قرار گیرد. ظرفیتی که به دلیل بیان شیوا، ساده و دقیق آن شهید عالم و مجاهد فرهیخته، در هر سطحی قابل استفاده خواهد بود.