به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان به نقل از شورای عالی انقلاب فرهنگی: حجت الاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیات علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و عضو شورای توسعه فرهنگ قرآنی شورای عالی انقلاب فرهنگی ابعاد مختلف نظریه پردازی اسلامی از منظر شهید صدر را بررسی کرده است، که این یادداشت از نظرتان می گذرد:
ضرورت نظريه‌پردازی برای نظام اسلامی به اندازه‌ای است که رهبری معظم انقلاب امکان بقای حکومت و نظام اجتماعى را در گِروِ نظريه‌پردازی می‌داند. (بیانات رهبر انقلاب در دیدار اعضاى پژوهشگاه شهید سید محمدباقر صدر، 1395)
سيدمحمدباقر صدر بر روش‌شناسی تفسير موضوعی قرآن کريم به منزلة رهيافتی برای دستيابی به نظريه‌های اساسی اسلام و حل مسائل اعتقادی يا اجتماعی يا هستی[شناسانه] تأکيد می‌کند.
او می‌کوشد روش تفسير موضوعی را به گونه‌ای بازتبيين کند که به رهيافت‌های پربارتر و مؤثرتری برای حل مسائل نظری و کاربردی جديد و در نتيجه به نظريات اساسی اسلامی دست يابد.
تفسير موضوعی پس از وی در سه دهة اخير، در حوزه‌های شيعی بيش از هر زمان ديگری مورد توجه قرار گرفته است. با اين وصف، هيچ يک از مفسران موضوعی به اندازة او بر روش تفسير موضوعی برای دستيابی به نظريات اساسی قرآنی و اسلامی تأکيد نکرده‌اند و به اين ترتيب، مفسر در روش تفسير موضوعی مورد نظر شهيد صدر همة دانش‌ها و مهارت‌های مورد نياز در همة روش‌های شناخته‌شدة تفسير را به کار می‌گيرد.
مراد شهيد صدر از موضوع منحصرا يک مسألة کلان نظری يا عملی در جامعه است و از اين رو، تفسير به روش موضوعی به معنی بررسی داده‌های قرآن با هدف حل يک مسألة نظری يا عملی کلان در جامعه است. او می‌کوشد موضوعاتی معرفتی يا عملی در جامعه را که به يک چالش و مسأله در زندگی اجتماعی انسان تبديل شده است را به قرآن عرضه کند تا با استفاده از داده‌های قرآنی به ديدگاه قرآن کريم در بارة آن دست يابد.
البته برخی از اين مسائل ويژة دانشمندان يا مديران جامعه بوده و ممکن است عموم انسان‌ها توجه مستقيمی به آن نداشته باشند؛ ولی مسأله به گونه‌ای است که ديدگاه دانشمندان و مديران جامعه در بارة آن بر زندگی آنان اثراتی جدی دارد.
برای مثال، وقتی شهيد صدر در بارة نظرية سنت‌های تاريخی به بررسی در قرآن کريم می‌پردازد بدان معنی نيست که سنت‌های تاريخی مطالبه‌ای عمومی در جامعه است؛ بلکه سنت‌های تاريخی می‌تواند بر باورهای دانشمندان و نخبگان علمی جامعه اثرگذار باشد، چنانکه می‌تواند بر تفکر و عمل مديران اجرايی جامعه نيز اثرگذار باشد.
معمولا اثرگذاری بر دانشمندان و مديران جامعه تغييرات اجتماعی و سياسی عميقی در سطوح مختلف جامعه را سبب می‌شود؛ چنانکه اگر کسی سنت‌های تاريخی يا اجتماعی را آنگونه که قرآن بيان می‌کند بپذيرد در مقابل تصويری که ماترياليسم يا نظرية پايان تاريخ ارائه می‌دهد مقاومت کرده و دل به آنها نخواهد بست.
در ديدگاه شهيد صدر موضوعي بودن تفسير وابسته به سه فرايند کلی است؛ اول آغاز کردن از موضوعی از موضوعات کلان در واقعيت زندگی؛ دوم گزينش مجموعه‌ای از آيات که در موضوعی واحد اشتراک دارند و سوم ايجاد يک‌پارچگی ميان مدلول‌ها برای استخراج نظريه‌ای قرآنی در بارة موضوع.
او تصريح دارد که تفسير به روش موضوعی آن است که مفسر پژوهش را از واقعيت زندگی آغاز کند و به نظريه برسد. نکتة ممتاز در ديدگاه شهيد صدر آن است که وی همواره تأکيد می‌کند که موضوع در تفسير موضوعی از واقعيات زندگی گرفته می‌شود.
شهيد صدر دو امر يادشده را گسترة افقی و عمودی روش موضوعی می‌نامد که در نظر او يافتن موضوع از وقايع زندگی وجه افقی روش موضوعی و دستيابی به نظريات اساسی وجه عمودی روش تفسير موضوعی است.
لازم است توجه کنيم که تأکيد او بر اين است که نظريات اساسی باشند و بنابراين، نظريات جزئی در گسترة تفسير به روش موضوعی وی جايی ندارند. چنانکه تفسير به روش موضوعی را تنها راه دستيابی به نظريات اساسی اسلام و قرآن در مواجهه با موضوعات گوناگون زندگی می‌داند.
در مجموع، وی روش و تعريفی منحصر به فرد ارائه کرده است. با استفاده از بيانات او می‌توان روش تفسير موضوعی را با ذکر همة قيود توضيحی در اين عبارت خلاصه کرد: پژوهشِ قرآنیِ مسأله‌محورِ جامعِ اجتهادیِ منتج به نظريه.
بيانات شهيد صدر در تبيين تفسير به روش موضوعی دارای پنج وجه ايجابی و دو ملاحظه قابل توجه است. وجوه ايجابی عبارت‌اند از: 1. ساخت يک اصطلاح جديد؛ 2. بنيانگذاری روش نظريه‌پردازی قرآن‌بنيان؛ 3. توجه به مطالعات مقارن ميان دستاوردها و تجارب بشری با داده‌های وحيانی؛ 4. تأکيد بر کل‌نگری؛ و 5. پيوند ميان نظريه و رسالت‌ها (هست‌ها و بايدها).
به طور کلی، شهيد صدر تنها عالم تراز اول شيعه است که به طور مستقيم روش تفسير جزئی‌نگر را نقد و روش جديدی را متناسب با نيازهای زمانه پيشنهاد کرد و وی در ميان دانشمندان اسلامی نیز تنها کسی است که بر نظريه‌پردازی در تفسير قرآن کريم تأکيد کرد و به ارائة نمونة عملی نظريه‌پردازی پرداخت.
او در ساخت روش و نيز نظريه‌پردازی کماکان پيشتاز است و در ايران پس از پيروزی انقلاب اسلامی در مدتی نزديک به 4 دهه از مفهوم اسلامی‌سازی علوم به اسلامی‌سازی علوم انسانی و سپس به نظام‌سازی اسلامی و اکنون به نظريه‌پردازی رسيديم.
اما او در همان آغازين روزهای پيروزی انقلاب به ساخت روشی برای نظريه‌پردازی پرداخت و آن را در نظريه سنت‌های تاريخی اجرا کرد؛ در حالی که پيش از آن چندين نظريه را در بارة چالش‌های بشری زمان خود ارائه کرده بود. شهيد صدر، با تشخيص خلأها و با استفاده از رويکرد کل نگر خود در حوزة فلسفه و هستی‌شناختی، فلسفتنا، در حوزة اقتصاد، اقتصادنا و در حوزة مطالعات اجتماعی، نظرية سنت‌های تاريخی در قرآن و در باره فلسفة انسان، نظرية استخلاف را سامان داد.
شهید صدر همچنين با بازتعريف تفسير به ساماندهی روشی در مطالعات قرآنی پرداخت که اصلی‌ترين هدف آن دستيابی به نظريات قرآنی و رسالت‌های برآمده از آن بود. شهيد صدر به شدت نسبت به جزئی‌نگری در قرآن هشدار می‌دهد و مصرانه تأکيد می‌کند که تفسير کل‌نگرِ موضوعی، ضرورتی اجتناب‌ناپذير در تعامل با نظريه‌های رقيب در هر زمان است. همانگونه که گفتيم روش پژوهشی اين عالِم جامع برای حل مسائل جهان معاصر مسأله‌محور، جامع، اجتهادی و منتج به نظريه در قرآن کريم است. روش نظريه‌پردازی قرآن‌بنيان که امروز بيش از هر زمان ديگر به بازخوانی تکميل و کاربست آن برای برون‌رفت از چالش‌های نظری و عملی بدان نيازمنديم.
نظر شما