حدود و کیفیت صله رحم در فرهنگ دین/قطع رحم با هیچ بهانه ای توجیه نمی شود

 به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان:‌ با توجه به داغ بودن بازار دیدوبازدید در عید نوروز بر آن شدیم تا کیفیت صله رحم های موردتایید فرهنگ اسلامی ایرانی با حجت الاسلام امیرعلی حسنلو، مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم به گفت وگو بپردازیم که در ادامه بخش نخست ان به حضورتان تقدیم می شود:

صله رحم در اسلام چه جایگاهی دارد و چرا آنقد نسبت به آن سفارش شده است؟

قبل از پاسخ به این پرسش مقدمه ای را عنوان می کنم؛ «صله» از «وصل» به معناي اتصال و پيوستگي است و در گزاره های دینی «به رفتاري كه نزدیکی بین خویشاوندان ايجاد مي كند و روابط خویشاوندی را استحکام مي بخشد  معنا شده است»؛ در دین اسلام و دیدگاه پیشوایان دینی، ترک صله رحم و دوری از خویشاوندان و قطع رحم از گناهان بزرگ به شمار می آید.

صله رحم در قرآن کریم نیز در ردیف بزرگترین اعمال حسنه یاد و ترک آن یکی از مفاسد و اسباب گناهان بزرگ دانسته شده است: «واتقوا الله الذي تساءلون به و الارحام انّ الله كان عليكم رقيباً؛ و از خداي بپرهيزيد كه (همگي به عظمت او معترفيد و) ... نيز از (قطع رابطه با) خويشاوندان خود پرهيز كنيد زيرا خداوند مراقب شما است». از این فهمیده می شود یکی از اعمالی که خداوند درباره آن سئوال می کند، صله رحم است؛ از این رو، جایگاه صله رحم در دین اسلام  بسی خطیر و عظیم و تاثیر معنوی آن در رشد و تعالی مادی و معنوی بی همتاست.

«فَهَلْ عَسَيْتُمْ‏ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ‏ أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى‏ أَبْصارَهُمْ» ‏ در این آیه کریمه نیز قطع رحم از مفاسد شمرده و مایه خشم پروردگار و سبب دوری از رحمت خداوند معرفی شده است.

«الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ»  منظور از قطع «ما أَمَرَ اللَّهُ»،  قطع صله رحم و پیوند با خویشاوندان است که خداوند از آن به یکی از مفاسد جوامع انسانی یاد کرده است «و قَالَ فِي الْبَقَرَةِ «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ‏». 

امام صادق(ع) این آیه را هنگام صله رحم تلاوت می فرمود: «الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِساب»‏ و نشان می داد که از عمل کنندگان به آیات قرآن درباره صله رحم است.

در آیات قرآن از ترک صله رحم به عنوان زمینه ساز فساد یاد شده است؛ روايات فراواني در توصيه به صله رحم با كساني است كه قطع رابطه كرده اند از جمله: «صلوا ارحام من قطعكم؛ با ارحامي كه با شما قطع رابطه كرده اند صله رحم كنيد».

ترک این امر و دوری از صله رحم و دیدار خویشان، دوستان و اقوام چه عواقبی دارد؟

نهی از قطع صله رحم نیز فراوان در سیره ی اهل بیت (ع) وجود دارد و به آثار سوء آن نیز اشاره شده است، چنان که امیر مومنان(ع) فرموده اند: «قطيعة الرحم من أقبح الشيم‏؛ بدترین اخلاق و منش ها، قطع رحم و بریدن از خویشاوندان است»؛ در هیچ دین  و آیین و مکتبی اینگونه به صله رحم اهمیت داده نشده است؛ حضرت امیر(ع) در سخن دیگر فرمودند: «قطيعة الرحم تجلب النقم‏؛ با قطع رحم بدبختی ها و گرفتاری ها به سوی انسان سرازیر می شود.»  نیز از ایشان است که فرمودند: «ما آمن باللّه من‏ قطع‏ رحمه‏؛ هر کس قطع رحم کند، به خدا ایمان ندارد».

ایمان دارای مراتب است و صله رحم معادل با همه مراتب ایمان است؛ «لا تقطع رحمک و ان قطعک و...». «هنگامي که برادرت ارتباط خود را از تو برید بريد، حفظ پيوستگي اش را بر خود هموار کن و چون او دوري کرد، تو خود را به لطف و نزديکي بيشتر وا دار و اگر او خشکي کرد، با بخشش و دهش پاسخش گوي و هر گاه او دوري گزيد، تو نزديک تر شدن را بر خويش بقبولان و چون او درشتي کرد، نرمش نما و در پاسخ جرم و خلاف وي، خود را به پوزش وا دار، به گونه اي که پندارد تو غلام اويي و او سرور تو است...». 

قطع رحم به حدی  مذموم و ناپسند است که: امام صادق ـ عليه السّلام ـ  قاطع رحم را در زمره افراد ناباب و ناشایسته برای دوستی دانسته و فرموده اند: «با افراد زير دوستي نكن: 1ـگنهكاران 2ـ افراد شرور 3ـ تبهكاران 4ـ بخيل و تنگ نظر 5ـ دروغگو 6ـ نادان 7ـ قاطعِ رحم.»

آیا صله رحم فقط به رفت و آمد و دیدوبازدید است یا دایره ای گسترده تر را شامل می شود؟

دین با اینکه توصیه تاکید به صله رحم دارد اما برای آن محدوده نیز مشخص کرده است تا مردم این موضوع را به افراط و تفریط و انحراف نکشانند و با تشریفات زاید آن را متوقف نکنند؛ لذا در این باره نیز روایات فراوانی هست مبنی بر آنکه «اندازه نگهدار اندازه نکوست».

امام صادق(ع) فرمودند: «بهترين صله رحم, خودداري از اذّيت و آزار خويشان است.» داشتنِ روابط نيكو, سالم و صميمانه، ضروري ترين, شرط ايجادِ يك جامعه ايماني است. قطع رحم و بريدن از بستگان، شرعاً حرام و موجب عذاب است. در روایتی در این باره فرموده اند «صل رحمک ولو بشربةٍ من ماء؛ صله رحم را اگر چه با ليوان آبي به جاي آوريد» و در روایت دیگر است که: «اقل مرتبه صله رحم، سلام دادن به خویشاوندان است «صِلُوا أَرْحَامَكُمْ‏ وَ لَوْ بِالتَّسْلِيم‏» .

فيض کاشاني که عمري را با قرآن و روايات اهل بيت(ع) مانوس بود، یکی از حدود صله رحم را به زيارت خویشاوندان و رفع کمبودهاي مادي، حل مشکلات اقتصادي و کمک به کار و کسب و ازدواج پسران و دختران آنها معنا کرداست.  بنابراين باید از پایین ترین حد صله رحم يعني ديد و بازديد در ایام مختلف به ویژه نوروز با ارسال پيام و سلام و تبریک از طرق مختلف استفاده شود و درصورت برخورداری از مال و ثروت نیز در امور خیر یاریگر آنان بود از ازدواج و کمک به جهازیه تا تهیه مسکن و خانه و لباس و اسباب زندگی؛ که همه اینها در رمزه صله رحم به شمار می آید.

منظور از تبیین این مصادیق آن است که به هیچ وجه و با هیچ بهانه ای، صله رحم قطع نشود؛ «فَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ بَرُّوا بِإِخْوَانِكُمْ وَ لَوْ بِحُسْنِ السَّلَامِ وَ رَدِّ الْجَوَابِ؛ صله رحم را ولو به اندازه خوب سلام دادن و جواب سلام را خوب و با گشاده رویی دادن  انجام دهید»؛ پایین ترین و نازل ترین مرتبه صله رحم این رفتار است. در صله رحم ضمن دیدار از خویشاوندان، اگر هدیه یا تحفه ای نیز به آنان داده شود مودت و محبت را افزایش می دهد.

به برخی از مصادیق کاربردی صله رحم اشاره کنید.

برای صله رحم و مصادیق آن می توان از موارد ذیل یاد کرد :

1. هبه و هدیه زباني مانند سلام دادن، ارسال پیامک سلام یا استفاده از امکانات ارتباطی فعلی مثل تلفن و تلگرام و همدردی در مصائب و عیادت در بیماری ها و سختی ها و در تسکین آلام مثل گفتن تسلیت و ... .

2. هدیه عملی: وقتی انسان به دیدار خویشاوندان می رود آنان را با هدیه ی لباس یا خوراکی و میوه وشیرینی، بیشتر خوشحال نماید. دادن قرض الحسنه، هديه های مختلف، حفظ اموال ارحام از ضررهنگام مسافرت و دور بودن از منزل.

پیامبراکرم(ص) خود به این موضوع بسیار تاکید و نسبت به رعایت حال خویشاوندان اهتمام ویژه داشتند؛ رفتار پیامبر(ص) با دخترشان، دخترعموها و پسر عموها و عموها و عمه ها و همه خویشاوندان نشان می دهد که به این موضوع چونان نماز واجب و دیگر فرایض می نگریسته و عمل می کردند و بسیار حساس بودند.

مهربانی های زایدالوصفی که رسول خدا(ص) با خویشان داشتند، فرهنگ عرب را دگرگون ساخت و پیوند قبیلگی را بیش از پیش تقویت و انسجام بخشید؛ رفتار آن حضرت(ص) با مادر رضاعی(شیری) و خواهر رضاعی (شیری) نیز همچون خویشان دیگر بود؛ امیرمومنان (ع) ضمن اینکه در خطبه های نماز جمعه با ذکر آیات قرآن در این موضوع مردم را به ارتباط با خویشاوندان سفارش می فرمود، در صله رحم و عمل به این دستور الهی  و سرپرستی فرزندان برادران که یتیم شده بودند اهتمام می ورزید.

همه ائمه (ع) در سیره خود به این مهم پایبندی داشتند، امام سجاد(ع) شبانه به درب خانه های خویشاوندان و بنی هاشم، خوراک حمل می کردند ضمن اینکه همه فقرای مدینه را در نظر داشتند؛ امام صادق (ع) به در منازل پسر عموها و سادات بنی حسن (ع)، مراجعه می کردند و به آنان سلام می دادند و آیات مربوط به صله رحم را یادآوری و تلاوت می نمودند و با این رفتار به مردم نشان می دادند که صله رحم یکی از آداب و فرایض دینی است که قرآن به آن سفارش نموده است.