آموزش مهارت « نه گفتن» یکی از راهکارهای پیشگیری از اعتیاد

خبرگزاری شبستان – البرز: طرح یاریگران زندگی از جمله طرح های ستادکانون های فرهنگی هنری مساجد کشور است که استان البرز متولی اجرای این طرح است؛ قالب اجرایی این طرح با اهتمام کانون های فرهنگی هنری مساجد است که نقش اساسی در سه محور خانه، مدرسه، محله با محوریت مسجد دارند.

اعتیاد در سال های اخیر تنها بحث سوء مصرف مواد مخدر نیست بلکه معنای آن گسترش پیدا کرده و به اعتیادهای رفتاری نیز تعمیم داده شده است. اعتیادهای رفتاری مانند عادت به مصرف مواد مخدر، اعتیاد واقعی محسوب می شوند که در نهایت تباهی زندگی فرد را در پی دارند. این گونه اعتیادها بر اثر وسواس و رفتارهای اجباری و مشغول شدن ذهن به مسائلی همچون مشکلات زندگی، عشق و علاقه، اینترنت، فضای مجازی، پرخوری و ... به وجود می آیند.

اعتیادهای رفتاری مانند عادت به مصرف مواد مخدر، بیماری خانوادگی محسوب می شوند زیرا زندگی بستگان و اطرافیان فرد مبتلا را نيز تحت تاثير قرار می دهند و به آشوب می كشند.

خبرنگار خبرگزاری شبستان از البرز به مناسبت هفته ملی بدون دخانیات و در جریان روند اجرای طرح « یاریگران زندگی» گفت و گویی را با رضا فریدی، درمانگر اعتیاد و فعال پیشگیری از آسیب های اجتماعی ترتیب داده است که در ادامه آن را می خوانید.

پیشگیری از اعتیاد از چه اهمیت و جایگاهی برخوردار است؟

تقریبا همه ما می دانیم که مصرف موادمخدر، عوارض جسمی، روانی، خانوادگی و اجتماعی متعددی ایجاد می کند بنابراین توجه بیش از پیش به مقوله پیشگیری از اعتیاد در خانواده ها، مدارس، دانشگاه ها و حتی محیط های کاری بسیار حائز اهمیت است تا از این طریق بتوانیم از آسیب های مخرب سوء مصرف مواد مخدر در امان باشیم و دیگر لازم نباشد هزینه های بیشتری برای درمان معتادان صرف شود.

آگاهی لازم خانواده ها در خصوص بیماری اعتیاد امری ضروری محسوب می شود. اعتیاد به مواد مخدر چهار ویژگی اصلی دارد؛ مزمن، پیش رونده، عودکننده و مهارپذیر است.

مزمن بودن یعنی عوامل و فاکتورهای زیادی در طول زمان موجب شکل گیری اعتیاد می شوند؛ مانند عوامل شخصیتی، خانوادگی، عاطفی، اجتماعی و فرهنگی و ... که شناسایی هریک از این عوامل به روند بهبود فرد کمک می کند.

پیش رونده بودن یعنی فرد در ابتدا به صورت تفننی و به مقدار کم موادمخدر مصرف می کند اما با گذر زمان که پدیده تحمل در وی شکل می گیرد، بیمار ناگزیر است مقدار و دفعات مصرف را بیشتر کند به امید اینکه شاید تأثیرات اولیه استفاده را بر او بگذارد و اینگونه است که فرد روز به روز وابسته تر می شود.

عودکننده بودن اعتیاد نیز به این معنی است که علیرغم درمان، اگر فرد از اصول بهبودی پیروی نکند، بیماری او مجدد بازمی گردد و خود دچار لغزش می شود. مهارپذیری بیماری اعتیاد نیز یعنی درمان قطعی وجود ندارد و تنها می توان بیماری را با رعایت اصول بهبودی کنترل کرد؛ مانند تمام بیماری ها که اگر پرهیز و مراقبت بعدی انجام نشود، بیماری فرد دوباره عود می کند.

چه افرادی بیشتر در معرض گرفتار شدن به اعتیاد قرار دارند؟

نوجوانان بیشتر در معرض ابتلا به بیماری اعتیاد هستند زیرا سن اعتیاد در سال های اخیر کاهش پیدا کرده است و از دوران راهنمایی و دبیرستان آغاز می شود. بیشتر افرادی که برای اولین بار مصرف موادمخدر را تجربه کرده اند در همین سنین قرار داشته اند و پس از آن، وابستگی و اعتیاد پیدا کرده اند.

پیشگیری از اعتیاد در سنین نوجوانی باید مورد اهمیت بیشتری قرار گیرد زیرا این دوران یکی از پیچیده ترین مراحل زندگی هر انسان است؛ دورانی که فرد نه کودک محسوب می‌شود و نه بزرگسال اما به استقلال شخصیتی نیاز دارد، زمانی که به دلیل تغییرات هورمونی، فوران احساسات، عواطف، هیجانات، خشونت و پرخاشگری در وی پدیدار می شود.

در این میان لازم است در درجه اول والدین و مسئولان مدارس با شناخت ویژگی‌های رشدی نوجوانان، شرایط روحی و روانی آن‌ها، آشنا شدن با شیوه‌های ارتباط مؤثر با نوجوان و خطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند و نیز شناخت راهکارهای مراقبت از نوجوانان در برابر آسیب‌های اجتماعی، آنها را از بحران‌های پیش رو نجات دهند و از گرایش نوجوان به سمت تجربه مصرف موادمخدر تا حد زیادی جلوگیری کنند.

آسیب های اجتماعی ناشی از بیماری اعتیاد چیست؟

اعتياد تنها جنبه فردی و شخصی ندارد بلكه موجب بروز آسيب های اجتماعی نیز می شود و علاوه بر تهديد سلامت جسم و روان افراد بر جنبه های اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی جامعه نيز آثار زيان بار و جبران ناپذيری را بر جای می گذارد.

اعتیاد موجب بروز آسیب‌های ‌اجتماعی متعددی می‌شود که یكی ازآنها خشونت در انواع مختلف است؛ خشونت‌های فیزیكی، كلامی و پرخاشگری ‌های رخ داده در جامعه می‌تواند ناشی از مصرف این مواد باشد. برخی از مواد مخدر و به ‌ویژه مواد محرک، ایجاد‌كننده خشونت و پرخاشگری ‌های شدید هستند.

مشاهده شده افرادی با مصرف مت آمفتامین یا شیشه، مبادرت به قتل‌های فجیع و خشن کردند و این یکی از بارزترین نمونه‌های ارتباط بین مصرف مواد مخدر به ‌ویژه مواد محرک جدید و نوظهور با خشونت و پرخاشگری است.

هنگامی كه افراد به مصرف مواد مخدر سنتی، محرک یا جدید نیاز دارند و به دلایل مالی یا عدم اجازه، امكان مصرف برای آن ها فراهم نمی ‌شود، به خشونت مبادرت می‌كنند. در کنار این ها كودک ‌آزاری و همسر آزاری های رخ داده نیز از تأثیرات سوءمصرف مواد مخدر در خانواده و جامعه است.

در مجموع اعتیاد می تواند مادر آسیب های اجتماعی از جمله سرقت، زورگیری، درگیری و نزاع، طلاق، فروش نوزادان، بیکاری، خودکشی و ... باشد.

علت گرایش نوجوانان و جوانان به استعمال دخانیات و اعتیاد چیست؟

گرایش به مواد مخدر تنها یک عامل ندارد و ممکن است عوامل مختلفی در آن دخیل باشند مانند تأثیرپذیری از گروه همسالان و دوستانی که رفتارهای پرخطر، شکست های مکرر تحصیلی و یا سابقه فرار از مدرسه را تجربه کرده اند، شکست های عاطفی، وجود مشکلاتی مانند بدسرپرستی، جدایی والدین و سابقه رفتارهای پرخطر در کانون خانواده، الگوها و شیوه های نامناسب فرزندپروری، گرایش به کنجکاوی، تفریح، سرگرمی و لذت طلبی، زندگی در محیط هایی که افراد پرخطر بیشتر در آنجا حضور دارند و نیز کم توجهی به آموزش های خودمراقبتی در خانواده و مدرسه نیز می توانند از جمله عوامل گرایش افراد به ویژه نوجوانان به مصرف موادمخدر باشند.

امروزه گرایش جوانان و نوجوانان به استعمال دخانیات به یکی از مشکلات جدی جامعه ما تبدیل شده و تنها مورد مسلم این است که ما به عنوان والدین یا به عنوان عضوی از جامعه باید نسبت به این مسئله حساس باشیم و درست عمل کنیم.

از علل استعمال سیگار و قلیان در نوجوانان و جوانان می توان به خودنمایی مخرب اشاره کرد چرا که طبق بررسی های انجام شده مصرف سیگار در نوجوانان، بیشتر جنبه خودنمایی دارد و کم کم برای کسب لذت صورت می گیرد، غافل از اینکه استعمال سیگار تا قبل از 20 سالگی یعنی در سنین بحرانی بسیار خطرناک است زیرا این دوران زمان شخصیت سازی افراد است و هر تجربه ای را تا آخر عمر الگوی راه خود قرار می دهند.

از علل دیگر گرایش به اعتیاد می توانیم به این موضوع اشاره کنیم که متاسفانه برخی از پسران نوجوان سیگاری با هر پکی که به سیگارمی زنند، احساس مردانگی می کنند و این باور و روش به مرور تبدیل به بخشی از شخصیت آن ها می شود.

کنجکاوی نادرست نیز از دیگر عوامل گرایش به اعتیاد است؛ کنجکاوی در امتحان کردن سیگار و قلیان که اغلب به دلیل تبلیغات دوستان و همسالان آغاز شده و کم کم برای ادامه این تجربه، بهانه های دیگری نیز فراهم می شود.
عامل دیگر نیز مخالفت با خانواده و رفع احساس حقارت است. تحقیقات نشان داده که عده ای از نوجوانان به دلیل مخالفت با خانواده و رفع حقارت های بی اساسی که در درون خود دارند شروع به مصرف سیگار می کنند و قصد دارند از این طریق اعتماد به نفس بیشتری کسب کنند.

تقلید از والدین و اطرافیان نیز در این زمینه تأثیرگذار است؛ متاسفانه گاهی خانواده ها بیش از دیگر گروه های اجتماعی در گرایش نوجوانان به مصرف سیگار نقش دارند. تقلید از پدر و مادر و اطرافیان عامل مهمی در سیگاری شدن و گرایش نوجوانان به مصرف دخانیات است.

کشمکش ها، مشاجرات و اختلافات خانوادگی والدین نیز از دیگر عوامل گرایش نوجوانان به مصرف دخانیات هستند زیرا والدینی که دائما با یکدیگر کشمکش دارند، رابطه به هم‌ریخته و غیرهمدلانه ای با نوجوان خود برقرار می کنند.

زمانی که روابط عاطفی در خانواده ای کم و افراد مرتب در حال دعوا با یکدیگر باشند، امکان ابتلا به اختلالاتی مانند اضطراب، افسردگی، از دست رفتن اعتماد به نفس، کمبود محبت و احساس تنهایی در نوجوان افزایش می یابد؛ این نوجوان به شدت آسیب پذیر شده و با توجه به شرایط سنی خود، به راحتی به سمت دوستان و همسالان ناباب سوق داده می شود و گرایش به مصرف دخانیات و مواد مخدر در وی افزایش می یابد. در صورتی که ما عوامل گرایش نوجوانان و جوانان به سمت استعمال دخانیات و مصرف مواد مخدر را بدانیم و در این زمینه آگاهی پیدا کنیم می توانیم در پیشگیری موفق تر عمل کنیم.

در خصوص نقش خانواده ها در گرایش به اعتیاد توضیح دهید.

لازم است والدین و مسئولان مدارس با شناخت ویژگی‌های رشدی نوجوانان، شرایط روحی و روانی آن‌ها، آشنا شدن با شیوه‌های ارتباط مؤثر با نوجوانان و خطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند و همچنین شناخت راهکارهای مراقبت از نوجوانان در برابر آسیب‌های اجتماعی از آن‌ها مراقبت های لازم را به عمل آورند.

نقش خانواده ها در پیشگیری و نیز درمان افراد دارای اختلال سوءمصرف مواد مخدر بسیار پررنگ است. تأکید ما بر این است که یکی از پایه های اصلی بهبودی بیماران، آگاهی و کمک خانواده ها است زیرا درمان اعتیاد امری دشوار محسوب می شود که علاوه بر اراده و تمایل فرد، کمک خانواده و جامعه را نیز می طلبد.

والدین علاوه بر بهبود ارتباط خود با فرزندان باید به آن ها استقلال رأی داده و فرزندان را در تصمیم گیری ها دخالت دهند. همچنین انتخاب یک مشاور و متخصص برای خانواده و کمک وی به حل مسائل می تواند در برخی مواقع ضروری که خانواده ها و فرزندانشان با مشکلاتی مواجه می شوند بسیار تأثیرگذار باشد.

راهکارهای پیشگیری از گرایش نوجوانان و جوانان به مصرف دخانیات و مواد مخدر و نیز کاهش اعتیاد کدامند؟

یکی از مهارت‌های مهم زندگی که پیش از ایام نوجوانی می توان آن را با فرزندان تمرین کرد، مهارت نه گفتن و آموزش این موضوع است که چه طور باید به خواسته‌های غیرمنطقی یا نادرست دوستان خود «نه» بگوییم.

یکی از مهم ترین راهکارهایی که با استفاده از آن می توان از سیگاری یا قلیانی شدن فرزندان جلوگیری کرد این است که والدین یا اطرافیان ازاستعمال دخانیات خودداری کنند. پس از آن تقویت بنیان های اخلاقی و معرفتی در خانواده نیز بسیار مهم است.

مشکلات نوجوانان باید در جمع صمیمی خانواده بدون ایجاد ترس از تنبیه و شماتت مطرح و حل شود. رفتارهای مثبت نوجوانان باید مورد تحسین قرار گرفته و فضایی همدلانه با ارتباط کلامی بیشتر بین والدین و فرزند در خانه شکل گیرد.

در این شرایط وقتی والدین و فرزند با هم یکدل هستند می توان تفاوت بین دوست خوب‌ و ‌بد، رفتار درست و نادرست وعواقب تصمیم های اشتباه را برای فرزند جا انداخت و او را با یکی از مهارت های بزرگ زندگی یعنی نه گفتن آشنا کرد. نوجوان باید بپذیرد که علیرغم تعلق خاطر به دوستان باید توانایی رد درخواست های نادرست آن ها را نیز داشته باشد بنابراین آموزش این مهارت توسط خانواده ها و مدارس می تواند تأثیر بسزایی در پیشگیری از مصرف دخانیات داشته باشد.

اگر به ریشه بنیادی و اولیه اعتیاد که همان مباحث فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است به موقع رسیدگی نشود، جرم و جنایت افزایش می یابد که این موضوع از بین برنده انضباط اجتماعی است و از جنبه سیاسی، کشور را به سادگی به سوی بیگانگان سوق می‌دهد و به جای فرهنگ های بومی، فرهنگ بیگانه در کشور پیاده و به ارزش های دینی، اجتماعی و اخلاقی جامعه لطمه وارد می شود.

لذا لازم است به منظور کاهش اعتیاد به مواد مخدر به جنبه های اجتماعی و اقتصادی مانند ایجاد شغل، رفع تبعیض، فقر و محرومیت و ایجاد و تقویت ارزش های اصیل اخلاقی و دینی بیش از پیش اهمیت دهیم و با اجرای برنامه های مختلف و تاثیرگذار در این زمینه تلاش کنیم.

بی شک با کار کردن روی این عوامل در کنار آگاهی بخشی به خانواده ها، آموزش مهارت های فرزندپروری به زوجین، آگاهی بخشی به دانش آموزان در مدارس از سنین پایین و آموزش مهارت های زندگی می توانیم آمار اعتیاد را در سال های نه چندان دور کاهش دهیم. فراموش نکنیم دستیابی به این هدف امری دشوار است اما با هماهنگی، برنامه ریزی و اجرای راهکارهای عملی و نیز تلاش همگانی امکان پذیر خواهد بود.

گفت و گو: مینا صدیقیان