چرایی ناکامی مامون در مناظره های علمی امام جواد (ع)

به گزارش خبرنگار گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان آنچه در ادامه می آید گفتگوی ما با حجت الاسلام و المسلمین امیر علی حسنلو، مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه درباره حیات مبارک حضرت امام جواد علیه السلام در یکی از حساس ترین زمان های تاریخ شیعه به ویژه ارتباط این زندگی با جریان مناظره های علمی و پاسخگویی به شبهات و ایستادگی در برابر جریان های انحرافی در حوزه دین است.

آیا جزئیاتی از شکل گیری مناظره هایی که امام جواد (ع) با آن سن کم در عصر عباسیان انجام می دهند در تاریخ ثبت شده است؟

آنچه مطابق اسناد می دانیم این است که دستگاه خلافت عباسي چندين بار مجالس مناظره با امام را ترتيب داد که يکي از آنها در نخستين روزهاي ورود و حضور امام در بغداد بود که مأمون در پي مخالفت هاي عباسيان با طرح ازدواج  دختر خليفه با امام جواد(ع)، مجلسي را آماده کرد و علماي برجسته عباسي را خواست و مقرر شد که يحيي بن اکثم، مسايل علمي سختي را از امام بپرسد، تا ميزان فضل و کمال آن حضرت براي آنان روشن گردد، در اين جلسه مناظره، يحيي بن اکثم از پاسخ سوالي که امام مطرح کرد باز ماند و برجستگي علمي امام براي آنان آشکار گرديد. این مناظره ها در انسجام شیعه و هدایت آنها راهبردی بسیار کارآمد و مهم بود که توانست شیعه را از بحرانهای مختلف فکری، علمی و اجتماعی نجات دهد . 

از آنچه پیش تر اشاره کردید برمی آید که روش تبیین و بیان روایات، راهبردی فرهنگی برای حراست باورهای شیعه بود. در این باره چه نکاتی قابل طرح است؟

ببینید بخشي ديگر از فعاليت هاي امام جواد(ع) مربوط به احاديثي است که در زمينه هاي مختلف فقهي، اعتقادي، اخلاقي و... از ايشان به يادگار مانده است. برخي تعداد اين احاديث را در حدود 250 مورد مي دانند که از طريق 120 راوي نقل شده و به ما رسيده است.  

اگرچه اين تعداد روايت اندک مي نمايد، اما اگر عوامل مختلفي چون محدوديت هاي دوران امام جواد(ع) در ارتباط داشتن با شيعيان و کم بودن طول عمر ايشان را در نظر بگيريم، خواهيم ديد که همين مقدار حديث از ايشان حجم قابل توجهي خواهد بود. ضمن آن که اين مقدار رواياتي است که به دست ما رسيده و موجود است و به طور طبيعي به دلايلي که ذکر شد، قطعاً روايات ديگري نيز از سوي آن حضرت نقل شده، اما از ميان رفته و به دست ما نرسيده است. افزون بر اين بسياري از پرسشها و پاسخها از طريق نامه و به شکل مکتوب بين شيعيان و آن حضرت انجام شده اند که بسياري از آنها نيز به دست ما نرسيده است؛ اما آنچه به دست رسیده است در هدایت شیعه و فرهنگ شیعه تاثیر بزرگی داشت.               

امام جواد (ع) با دو خليفه نيرنگ‏ باز عباسى يعنى مامون و معتصم ‏معاصر بود. به گواهى متون تاريخى، مامون مکارترين و منافق‏ ترين‏ خلفاى عباسى است. هدف نهائى مامون از تشکيل  مجالس مناظره با امامان شیعه چه بود؟

مامون دو هدف بزرگ را تعقیب می کرد و  آن دو هدف در نهایت به یک هدف منتهی می شد: هدف سیاسی و حفظ قدرت خود.  این خلافت و قدرت که در دنیا خون های زیادی بر سر آن ریخته شده است اختلافات، دشمنی ها، جنگها و برادرکشی های بی شماری را رقم زده است. هر صاحب قدرتی خود را ذی حق دانسته و برای حفظ آن با توجیهات، خونها ریخته است در حالی که پیامبر (ص) تکلیف این قدرت را مشخص کرده بود تا این خون ها ریخته نشود و این بلاها امت را گرفتار نکند که تا امروز دامنه این جنگ و درگیری ادامه دارد و عملا مسلمانان را در مقابل دشمنان دین اسلام ضعیف نموده و آنان بر سرنوشت ملل اسلام تسلط یافته اند.

آیا مامونی که با برادرش سر قدرت جنگ کرد و او را کشت امکان دارد این قدرت به آسانی را واگذار نماید؟ هرگز! بلکه او همانطور که طرح ولایتعهدی را برای آرام نمودن مخالفان خود اعم از عباسیان و علویان مطرح کرد مباحث علمی را هم با همان انگیزه مطرح می نماید. مامون در این رفتارها دنبال یک چیز مهم نیز بود که مهمتر از به دست آوردن قدرت بود و آن مشروعیت بخشیدن به حکومت خود بود. مشروعیت داشتن یک حکومت خیلی مهم است و همه حکومتها دنبال این مولفه بوده اند چه حکومت های دینی و چه غیر دینی چون مشروعیت قوام حاکمیتها بوده است .            

 عباسیان مدتی انتساب به پیامبر صلی الله علیه و آله را از طریق عباس مشروعیت سازی می کردند مدتی نیز داستان حمیمه را مطرح می کردند که پسر محمد حنفیه حق حاکمیت را به آن سپرده است. او می خواست مشروعیت خلافت خود را نیز با این برنامه ها تامین نماید. عباسیان پس از سرکوب امویان و از آغاز درگیری که با جنگ نرم پیش رفتند و سرانجام با استفاده از جایگاه معنوی اهل بیت که در ایران وجود داشت شعار الرضا من آل محمد و انتقام کربلا را سر دادند به هر طریق ممکن غلبه کردند و امویان ساقط شدند اما علویان اعتراض و قیام نمودند.

طبیعی است که مامون از برگزاری مناظره های علمی امام جواد علیه السلام به دنبال کسب مشروعیت و بهره برداری سیاسی خود بود. اما آیا او به این هدف خود رسید؟

 از آن رو که در این روزگار، ماوراء النهر منطقه ای علمی ویژه بود و خیزش های علمی و شبهات در این مناطق رشد داشت لذا مامون به این قلمرو متمرکز بود و می خواست با این جلسات که مایه آن را از اهل بیت علیهم السلام می گرفت مشروعیت و غلبه حاکمیتی داشته باشد بر تمام ملل و مذاهب، بنابراین همه را می خواست با این ابزار ساکت کند و تابع خود نماید و از خود چهره محبوب علمی و سیاسی بر جای گذارد .         

هدف مامون از این مناظرات بیشتر تثبیت قدرت خود با استفاده از ابزارهای علمی بود که در اختیار ائمه علیهم السلام بود. از طرفی فروکاستن از تحرکات مذاهب و فرق دیگر بود لذا از رهبران فرق بزرگ و مذاهب و ادیان در این مجالس دعوت می کرد. مامون سعی می نمود با این ترفندها افکار عباسیان و دانشمندان بنی هاشم و سادات را به خود جمع نموده و خودش را برجسته جلوه دهد لذا اقداماتی در این باره انجام می داد. مامون در این مذاکرات و مجالسات علمی انگیزه های مختلفی داشت اما مامون نتوانست از این مجالس سود ببرد بلکه اراده الهی و اقدام و استقبال ائمه علیهم السلام از این مجالس بر آن بود که مکتب اهل بیت علیهم السلام و مکتب امامت بر مکاتب انحرافی و خلافت ادعائی چیره شود و ائمه علیهم السلام دراین زمان بیشتر شناخته شدند و در تمام قلمرو و ممالک اسلامی ائمه علیهم السلام جایگاه جدیدی ایجاد شد. اگر آثار این دوره اهل سنت هم ملاحظه شود این تحول و تکامل معرفتی به خوبی قابل درک است.