شبکه وکالت از دستاوردهای امام هادی (ع) برای جامعه اسلامی

به گزارش خبرگزاری شبستان،‌ امروز پانزدهم ذی الحجه سالروز ولادت امام هادی(ع) است، امام علی النقی(ع) در نیمة ذی حجة الحرام سال 212 هجری در اطراف مدینه در محلی به نام «صریا» به دنیا آمد. جهان اسلام در دوران امامت امام هادی(ع)، از نظر گرایش ها و کشمکش های فکری و اعتقادی، از موقعیت و گستردگی ویژه ای برخوردار بود. منشأ پیدایش این تحول فرهنگی، شرایط سیاسی- اجتماعی جامعه اسلامی به ویژه در سطح دستگاه رهبری بود. اظهار تمایل حکمرانان عباسی به مسائل علمی و فرهنگی، باز شدن دروازه های علوم فلسفه و کلامِ ملت های دیگر بر روی مسلمانان و ترجمة بسیاری از کتاب های علمی آنان به زبان عربی، راه یافتن امام رضا و امام جواد(علیهما السلام) به دستگاه خلافت و فراهم آمدن موقعیت استثنایی برای بحث و مناظره با دانشمندان و سران مکتب ها و گروه های مختلف، از مهم ترین عوامل پیدایش این شرایط بود.

پیدایش چهره های برجستة علمی در زمینة دانش های عقلی و نقلی در این دوره، نشانة بارز دیگری بر گستردگی سفرة دانش بشری در این مقطع زمانی است.

در چنین شرایطی و با انبوه دانشمندان و عالمان و تضارب و تعاطی افکار، مهم ترین وظیفة امام، پاسداری از دین و معارف بلند اهل بیت بود. از این رو امام هادی(ع) وظیفة خود دانست که به فعالیت های علمی و فرهنگی بپردازد و این امر، مهم تر از فعالیت های سیاسی بود. تلاش های فرهنگی امام در حفظ و اشاعه و گسترش اسلام، بسیار مؤثّر بود. در ادامه به اختصار به بعضی از فعالیت های آن حضرت اشاره می کنیم.

تربیت شاگرد در حوزه های علمی و فقهی

همان گونه که اشاره شد، عصر زندگی امام هادی(ع) عصر اختناق و استبداد بود. به همین دلیل امام برای فعالیت های علمی و فرهنگی گسترده آزادی عمل نداشت، اما حضرت در همان شرایط نامساعد، علاوه بر فعالیت های فرهنگی، راویان و محدّثان و بزرگانی از شیعه را تربیت کرد که هرکدام در حوزه های مهم علمی، فقهی و... بسیار تأثیرگذار بودند.

شیخ طوسی، تعداد شاگردان آن حضرت را در علوم مختلف اسلامی 185 نفر می داند.

رویارویی با فقیهان درباری

با آن که سیاست خلفای عباسی این بود که توجه مردم را به فقهای درباری جلب کنند و آرای آنان را به رسمیت بشناسند، اما در مدت اقامت امام هادی(ع) در سامرا چندین بار در میان فقهای وابسته به دربار اختلاف فتوا به وجود آمد و ناگزیر برای حل مشکل به امام مراجعه می کردند. امام با استدلال روشن، چنان مسئله را می شکافت که فقها در برابر آن ناگزیر به تحسین می شدند.

تعلیم زیارت نامه

یکی از فعالیت های علمی امام، تعلیم برخی از زیارت نامه ها بود که معارف بسیار بلندی را در بر داشت. این زیارت نامه ها ضمن بار علمی و اخلاقی، بار سیاسی نیز داشت. یکی از آثار ماندگار و ارزش مند امام هادی(ع)، زیارت جامعة کبیره است که متقن ترین متن شناخت امامت راستین است.

مناظره های علمی و اعتقادی

همان گونه که پیش تر نیز بدان اشاره شد، دولت عباسی همواره به دنبال برپایی جلسه های مناظره و گفت وگوی علمی بود، که برقراری این گونه جلسه ها در زمان مأمون عباسی به اوج خود رسید و این روند تا دوران امامت امام هادی(ع) نیز ادامه یافت. برپایی این مجالس هدف دار، برای در هم شکستن چهرة علمی امامان و زیر سؤال بردن دانش و حتی امامت آنان تشکیل می شد. البته با این کار، آنان نه تنها به مقصود خویش نمی رسیدند، بلکه موجب رسوایی و فضاحتشان نیز می شد، چرا که آن امامان بزرگوار از این فرصت های طلایی برای روشن کردن اذهان عمومی و نشر فرهنگ اصیل اسلامی بهره می بردند.

حجت الاسلام «عباس جعفری فراهانی» در خصوص دستاوردها و برکات علمی امام هادی (ع) برای جامعه اسلامی در گفت و گو با شبستان گفت: آنچه در منابع تاریخی ذکر شده و نویسندگان و مورخان در آثار خود مطرح کرده اند این است که یکی از ویژگی های دوره امام هادی (ع) مسئله «شبکه وکالت» بوده است که این شبکه یک جریانی است که با ابتکار ائمه (ع) شکل می گیرد و به ویژه در دوره امام رضا (ع) که دسترسی شیعیان به امام به خصوص در مدینه و همچنین سایر نقاط جهان اسلام کم می شود نیازهای فراوانی در جامعه ایجاد می شود که مردم می بایست سؤالات و مسایل مختلف در رابطه با مباحث شرعی، احکام، قرآن، اعتقادات و ... را از امام سوال می کردند. لذا جریانی پیش می آید به نام «شبکه وکالت» که در این جریان ائمه (ع) از میان شاگردان و افراد مورد اعتماد در شهرهای مختلف افرادی را انتخاب و به عنوان نماینده خود در آن منطقه معرفی می کردند. البته این انتخاب با دقت و ظرافت و حساسیت خاصی انجام می شد چرا که ائمه و شیعیان همواره از سوی حکام عباسی تحت مراقبت های شدید قرار داشتند.
 
کارشناس و پژوهشگر تاریخ اسلام تصریح کرد: اوج این ماجرا (وکلا) در غیبت صغرا (کوتاه) امام زمان (ع) با عنوان نواب اربعه(چهارگانه) واقع شد. امام هادی(ع) این شبکه را گسترش و سر و سامان دادند و در مباحث مختلف که در زمان ایشان رخ می داد از طریق این شبکه موضوعات گوناگون در رابطه با مسایل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را زیر نظر داشتند و بخصوص شبهاتی که در سطح جامعه مطرح می شد را پاسخ می دادند. ایشان در سال 212 هجری قمری در مدینه به دنیا آمد و دوران امامت ایشان 33 تا 34 طول کشید که در طول این مدت 10 سال در مدینه و 13 سال در سامرا تحت نظر خلفای عباسی بودند. از جمله شبهات فراگیر و مهمی که در این دوران در جامعه اسلامی رواج یافت داستان خلق قرآن بود و اینکه آیا قرآن قدیم و یا حادث است که پذیرش هر یک از این 2 مورد ملزوماتی را به همراه داشت که به ناچار باید آنها نیز پذیرفته می شد.
 
حجت الاسلام جعفری فراهانی در رابطه با پدیدآمدن مسئله ای به نام غلات و غالیان (اهل غلو) در زمان امام هادی (ع) خاطرنشان کرد: از دیگر مشکلات جامعه در این دوره حضور افرادی بود که در رابطه با ائمه (ع) غلو می کردند. هنگامی که امام در سن هشت سالگی به امامت رسید بحرانی در جامعه شکل گرفت که حتی بسیاری از معتقدین به امامت و شیعیان دچار تردید شدند و برای آنها جای سؤال بود که چگونه کودکی در سن هشت سالگی می تواند به مقام امامت برسد و وقتی ائمه (ع) به لطف الهی و با علم لدنی به همه سوالات و شبهات مخالفان پاسخ می دادند و از این آزمایش ها سربلند بیرون آمدند. به هر حال برای آنها جای شگفتی و اعجاز داشت که یک کودک در این سن و سال از چنین دامنه علمی و دانشی برخوردار باشد. بنابراین برخی ادعا کردند که باید بپذیریم وقتی یک کودک چنین توانمندی هایی دارد پس از جنبه های اولوهیت برخوردار است. این افراد به ائمه (ع) جنبه خدایی می دادند که این مسئله بسیار خطرناک بود و قرآن و سیره ائمه (ع) با این موضوع به شدت مخالفت می کردند.
 
حجت الاسلام جعفری فراهانی در ادامه به برخورد امام هادی (ع) با این معضل اشاره کرد و افزود: حضرت هادی (ع) با این مسئله به شدت برخورد می کردند و روایاتی از ایشان وجود دارد که اشخاصی را که معتقد به غلو می شدند از جمله محمد بن حسکه و دیگران را به شدت طرد می کردند. موضوع دیگر در این دوران مسئله نهضت ترجمه بود. عباسیان با گسترش حکومت خود به مناطق مختلف دنیا دسترسی پیدا کردند و در همین روند علوم مختلفی از سایر مذاهب و مکاتب وارد جهان اسلام شده و ترجمه می شد. در این بین سوالات و شبهاتی مطرح می شد و نظر اسلام درباره این علوم و تایید یا رد آن از سوی ائمه (ع) و شیعیان برای مردم جای سوال بود؟. امام هادی (ع) با استفاده از ظرفیت شبکه وکالت موفق شد بر اوضاع اجتماعی – سیاسی زمان خود مسلط شود و در هر شکل ممکن پاسخ شبهات و موضوعات مبتلا به جامعه اسلامی را بدهد.
 
این پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه به دیگر دستاوردهای دوران امام هادی (ع) اشاره کرد و گفت: تربیت شاگردانی مبرز مانند فضل بن شاذان و عبدالعظیم الحسنی (ع) و ... جزء میراث علمی امام هستند و «زیارت جامعه کبیره» نیز از دیگر برکات علمی این امام همام است که معارف بسیار بلندی دارد و مانند یک معجزه علمی از جهات خداشناسی و امام شناسی و اعتقادات صحیح نسبت به ائمه بسیار حایز اهمیت است. تعابیری در این زیارت نامه وجود دارد مبنی بر اینکه شیعیان نباید از ائمه در هیچ حالتی جلو افتاده و یا عقب بمانند و به عبارت دیگر دچار کندروی یا تندروی نشود. 

حضرت هادی (ع) از طریق بیان معارف دینی آنچه را که مطلوب نظر الهی بوده و در تعبیر و تفسیر آیات قرآن وجود دارد و سنت پیامبر و سایر ائمه معصومین (ع) است از طریق این زیارت نامه به جامعه اسلامی آموختند که امروز نیز در دسترس عموم مسلمانان و شیعیان جهان است.