به گزارش خبرگزاری شبستان از قم، یکی از مقوله های مهم در حوزه مباحث مهدوی، موضوع انتظار فرج و انتظار ظهور امام زمان(عج) است که خیلی در مورد آن صحبت شده و مطالب مهمی نیز از سوی پژوهشگران حوزه مهدویت در این باره عنوان شده است.
اما با این وجود گاهی اوقات معنای درستی از انتظار در ذهن ما شکل نگرفته و بعضا آن را با معطل ماندن اشتباه می گیریم در حالی که اصلا چنین چیزی درست نیست؛ ما وقتی منتظر یک میهمان هستیم تا به خانه ما بیاید مسلما دست روی دست نمی گذاریم بلکه خانه را آب و جارو می کنیم، لوازم پذیرایی را مهیا کرده و از نظر ظاهری نیز آماده حضور او می شویم.
کسی نمی‌تواند مدعی منتظر بودن باشد ولی در مسیر ظهور امام زمان(عج) هیچ تلاش فردی و گروهی نداشته باشد، هر کسی حداقل به اندازه وسع خودش باید خودش را برای ظهور امام زمان(عج) آماده کند؛ از طرف دیگر برخی به اشتباه بر این باورند که هر حکومت و قیامی قبل از ظهور امام زمان(عج) متصف به بطلان است در حالی که این مسأله هم از ریشه اشتباه است.
وقتی حکومت و نظامی در بین نباشد مسلما هرج و مرج جامعه را فراگرفته و خیانت ها، سرقت ها وجرم و بزهکاری افزایش زیادی پیدا می‌کند. به همین منظور به نظر می رسد بحث تبیین درست معنای انتظار و رد نگاه ها و اعتقاداتی اشتباه در این زمینه می‌تواند به منتظر شدن واقعی یک جامعه برای ظهور کمک شایانی بکند.
به همین مناسبت با حجت الاسلام والمسلمین «محمدصابر جعفری» رئیس انجمن مهدویت حوزه علمیه قم گفت‌وگویی ترتیب داده ایم که متن گفت‌وگو به این شرح است:
به طور کلی چه دیدگاه های نادرستی در ارتباط با انتظار فرج وجود دارد؟
برخی انتظار فرج را در دعا برای فرج، امر به معروف و نهی از منکرهای جزئی، منحصر دانسته و بیش تر از آن، وظیفه ای برای خویش قائل نیستند،گروهی دیگر، حتی امر به معروف و نهی از منکرهای جزئی را نیز بر نمی تابند. چون معتقدند در دوران غیبت، کاری از آن ها بر نمی آید و تکلیفی به عهده ندارند، و امام زمان(عج) خود، هنگام ظهور کارها را اصلاح می کند.
پندار گروه سوم چنین است که جامعه بایستی به حال خود رها شود و کاری به فساد آن نباید داشت تا زمینه ظهور که دنیایی پر از ظلم و فساد است، فراهم آید.
برخی می‌گویند: در دوران غیبت باید گناهان زیاد شود
گروه چهارم، انتظار را چنین تفسیر می کنند: نه تنها نباید جلوی مفاسد و گناهان را گرفت، بلکه بایستی به آن ها دامن زد تا زمینه ظهور حضرت حجّت هر چه بیش تر فراهم گردد و در نهایت دیدگاه پنجم، هر حکومتی را به هر شکل ، باطل و برخلاف اسلام می داند و می گوید: «هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت، خلاف شرع و مخالف نصوص و روایات معتبر است» به این استدلال که در روایات آمده است: «هر عَلَم و پرچمی قبل از ظهور قائم علیه السلام باطل است».
به عقیده شما این نوع اعتقاد و نگاه به مقوله انتظار چه پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت؟
بله همانطور که شما گفتید، پیش از طرح منشأ و علل چنین دیدگاه هایی، لازم است برخی از پیامدهای این نظریات گفته شود تا مشخص گردد که چرا این برداشت ها، برداشت انحرافی (انتظار تلخ یا منفی) نامیده می‌شود.
برخی از پیامدهایی که می توانیم برای این نوع از نگاه به انتظار بشماریم: قانع بودن به وضع موجود و عدم کوشش برای تحقق وضعی برتر، عقب ماندگی توده، تسلّط بیگانگان و زبونی در مقابل آن ها (نبودن استقلال و آزادی)، ناامیدی و پذیرش شکست در حوزه فرد و اجتماع و ناتوانی دولت و نابسامانی کشور اشاره کنیم.
انفعال در برابر ظلم و بی عدالتی پیامد نگاه نادرست به انتظار
همچنین در صورت اعتقاد به چنین دیدگاه هایی باید شاهد فراگیر شدن ستم و انفعال و بی تحرّکی در مقابل ظلم، قبول ذلّت و بدبختی در حوزه فرد و اجتماع، تنبلی و بی مسؤولیتی و مشکل تر ساختن حرکت و قیام امام زمان(عج) باشیم، چرا که هر چه فساد و تباهی بیش تر شود، کار امام علیه السلام در مبارزه سخت تر و طولانی می گردد.
تعطیلی محتوای بسیاری از آیات و روایات مانند: امر به معروف و نهی از منکر، سیاست داخلی و خارجی، چگونگی برخورد با کفار و مشرکان، دیه، حدود، دفاع از محرومان عالم و امور دیگر نیز بخشی از پیامدهای آن است.
خاستگاه و منشأ این اندیشه های غلط و برداشت های انحرافی از انتظار کجاست؟
به عقیده من منشأ برداشت های انحرافی عبارت است: از کوته فکری وعدم بصیرت کافی نسبت به دین، انحرافات اخلاقی(برخی از قائلان دیدگاه دوم)، انحرافات سیاسی(برخی از قائلان دیدگاه چهارم و پنجم) و توهم این که امام زمان(عج) کارها را به وسیله اکراه و اجبار یا فقط از طریق معجزه انجام می دهد؛ پس نیاز به مقدمات و زمینه سازی نیست.
همچنین توهم این که غیر از امام زمان(عج) هیچ کس نمی تواند همه فسادها و تباهی ها را به صورت کامل بر چیند و تمامی خیرها و صلاح ها را در همه ابعاد و زمنیه ها حاکم سازد؛ پس کاری از دیگران بر نمی آید.
وقتی معتقد باشیم که هدف، وسیله را توجیه می کند: «الغایات تبرّر المبادی؛ هدف ها، وسیله های نامشروع را مشروعیت می بخشد»، پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است.
همچنین عدم فهم صحیح روایت هایی که ظلم و جور آخرالزمان را مطرح می کنند و این اشتباه که پس بایستی، یا کاری به فساد و تباهی نداشت و در قبال آن، موضعِ بی طرفی اتخاذ کرد (دیدگاه چهارم) یا حتی دیگران را به گناه فرا خواند (دیدگاه پنجم)؛ جدای از مسایل سیاسی و اهل سیاست که به دنبال رکود جوامع اسلامی اند، عدم فهم روایات «بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور» نیز، زمینه ساز دیدگاه پنجم است.
به نظر شما چه راه مبارزه و درمانی برای این مسأله وجود دارد؟
قبل از پاسخ تفصیلی به دیدگاه ها و علل اشتباهات، چند نکته را که در حل زیربنایی مطالب مذکور مفید است، یادآوری می کنیم:
لزوم علم و بصیرت و تقوا در دوران پیش از ظهور
اولا علم و بصیرت در دین، در مقابل کج اندیشی ها و برداشت های غلط لازم است و ثانیا تقوا در مقابل هوی و هوس نیز ضرورتی غیر قابل انکار است؛ به علاوه این که علم و بصیرت در حوزه سیاست و اجتماع برای تشخیص دوستان و دشمنان و روشن شدن عملکرد سیاست بازان و تبیین و روشنگری اندیشمندان و علما در حوزه مسائل دینی و سیاسی و اجتماعی نیز مهم و اساسی است.
پیروی از علمای راستین که مصداق نایبان عام امام زمانند و به حاشیه راندن تفکرات متحجرانه و جمودگرا نیز لازم و زیربنایی است.
اما اگر بخواهیم پاسخ تفصیلی به دیدگاه های مطرح شده بدهیم باید بگوییم: اولا حرکت امام زمان(عج) مانند امور دیگر، روال طبیعی دارد و قرار نیست همه امور، معجزه آسا صورت پذیرد، همچنانکه امام صادق(ع) فرمود: «لو قد خرج قائمنا علیه السلام لم یکن الا العلق و العرق و النوم علی السروج؛ قائم ما که قیام کند، جز عرق ریختن و خواب (از فرط خستگی و مبارزه پی در پی ) بر روی زین ها نیست».
قیام امام زمان(عج) زمینه سازی و آمادگی می طلبد
ثانیا قیام امام زمان(عج) زمینه سازی و آمادگی می طلبد، چنان که در روایات، عده ای به عنوان زمینه سازان حکومت مهدی علیه السلام نام برده شده اند: «فیُوطِئُون لِلمهدیّ یَعنی سُلطانه». در روایات دیگر، در توصیف منتظران واقعی آمده است: «انّ اهل زمان غیبته و القائلین بامامته والمنتظرین لظهوره افضل من اهل کل زمان... اولئک المخلصون حقّاً و شیعتنا صدقاً و الدُّعاه الی دین الله سرّاً و جهراً ...آنان خستگی ناپذیر، در آشکار و نهان دیگران را به دین خدا فرا می خوانند».
ثالثا اگر اصلاح به صورت کامل مقدور نیست، اصلاح در حد توان، ساقط نشده است. آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید و رابعا این دیدگاه «هدف، وسیله را توجیه می کند» از نظر دین کاملا اشتباه است؛ زیرا همان طور که حکومت حضرت مهدی(عج) ریشه کن کننده ظلم و جور و برپا کننده عدل است و از قلدری و قساوتْ تهی می باشد، راه پیدایش این مقصود نیز بایستی چنین باشد: از ظلم و جور دور، از قساوت و قلدری برکنار و از دروغگویی و ریاکاری خالی باشد، هیچگاه قداستْ مجوّز گناه نمی شود؛ چرا که گناه جز گناه نمی زاید و با ظلم نمی شود عدل به پا کرد و با عقیده انتقام نمی توان دادگری کرد.
خامسا بدیهی است که لازم نیست همه مردم ظالم یا فاسد گردند تا «ظلم فراگیر» به وجود آید. آری، نگاهی کوتاه و گذرا به جهان نشان می دهد که ظلمْ عالم را فرا گرفته است، عده ای ظالمند و بسیاری مظلوم. از طرفی هیچ منافاتی ندارد که در کنار این ظلم وجور، دوستان و منتظران آن حضرت با زمینه سازی مثبت و آینده ساز، در اندیشه مقدمه چینی برای انقلاب جهانی ایشان باشند. پس ظلم و فساد به صورت نسبی در جهان شیوع دارد.
امام صادق(ع) می فرماید: «...لاوالله لایأتیکم حتّی یشقی من شقی و یسعد من سعد؛ این امر (فرج) تحقق نمی پذیرد تا این که هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسند».
پس سخن در این است که گروه سعادتمند و شقاوتمند هر کدام باید به نهایت کار خود برسند. نه این که «سعید»ی در کار نباشد و فقط اشقیا به منتها درجه شقاوت برسند، از سوی دیگر، بدیهی است که آیات و روایات ما را به مبارزه با ظلم و ستم فرا خوانده اند. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده اند: «یکون فی آخر الزمان قوم یعملون المعاصی و یقولون انّ الله قد قدرها علیهم، الرادّ علیهم کشاهر سیفه فی سبیل الله؛ در آخرالزمان، گروهی معصیت می کنند و می گویند: «خدا برای آنان چنین مقدّر کرده است.» (کنایه از جبر) کسی که این ها را رد کند مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است.
هر عَلَمی قبل از ظهور باطل نیست
دلیل ششم آنکه در مورد «بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور» گفتنی است که این روایات مانند احادیث دیگر لازم است بر قرآن، سنّت و عقل عرضه گردند تا مواردی مانند: «حکومت»، «تخصیص»، «تخصّص» و «ورود» و راه های دیگرِ جمع، اِعمال شود. حتی در روایات آمده است که اگر روایتی مخالف صریح قرآن بود، بایستی کنار نهاده شود.
به هر حال آنچه آیات و روایات و عقل ما را به آن رهنمون می شوند، بطلان همه قیام ها، فعالیت ها و جریان های قبل از ظهور نیست، بلکه منظور از بطلان قیام و عَلَم در روایات، بطلان قیامی است که به نام حضرت مهدی(عج) صورت گیرد، چنان که قیام زید و امثال آن در روایات معتبر، تأیید شده اند.
به عنوان نمونه به ذکر یک روایات بسنده می کنیم: امام کاظم(ع) فرمود: «رجل من اهل قم یدعو الناس الی الْحقِّ یجتمع معه قوم کزبر الحدید لاتزلّهم الریاح العواصف ولایملّون من الحرب ولا یجبنون وعلی الله یتوکلون والعاقبه للمتقین؛ مردی از اهل قم، مردم را به حق دعوت می کند. طرفداران و یاران او، مردمی استوارند و آهنین که از جنگ خسته نمی شوند و از دشمن نمی هراسند و تنها به خدا توکل می کنند و عاقبت نیز از آن کسانی است که اهل تقوا هستند.
به عقیده شما دیدگاه صواب در این حوزه یعنی در بحث انتظار چیست؟
در مقابل دیدگاه های مطرح شده، نگرش دیگری هم وجود دارد که انتظار را به معنای فراهم آوردن زمینه های ظهور، ظلم ستیزی به مقدار توان و آمادگی برای ظهور حضرت می داند. در این دیدگاه، فرد بایستی عالم را برای آمدن حضرت مهیا کند و نه تنها امر به معروف و نهی از منکر نماید، بلکه باید به دنبال تشکیل حکومت صالح و حفظ و حراست از کیان اسلامی نیز باشد.
سخنان ناب امام خمینی(ره) در حوزه انتظار
حضرت امام(ره) در این باره می فرماید: «البته پرکردن دنیا از عدالت، این را ما نمی توانیم بکنیم. اگر می توانستیم می کردیم. اما چون نمی توانیم باید ایشان بیایند. الان عالم پر از ظلم است، اگر ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، تکلیفمان است. ضرورت اسلام و قرآن [است] و... باید چنین کنیم. اما چون نمی توانیم باید او بیاید. اما باید فراهم کنیم کار را . فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک کنیم. کاری کنیم که عالم مهیا شود برای آمدن حضرت. این هایی که می گویند هر عَلَمی بلند شود و هر حکومتی، خیال کردند که هر حکومتی باشد. این برخلاف انتظار فرج است. این ها نمی فهمند چه می گویند. این حرف ها را به این ها تزریق کردند، امّا خودشان نمی دانند دارند چه می گویند. نبودن حکومت، یعنی این که همه مردم به جان هم بریزند. بکشند هم را، بزنند هم را، از بین ببرند، برخلاف نص آیات الهی رفتار کنند. ما اگر فرض کنیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند، همه را به دیوار می زدیم. برای این که برخلاف آیات قرآن است. اگر هر روایتی بیاید که نهی از منکر نباید کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایات قابل عمل نیست، شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن او. فراهم کردن این است که مسلمین را با هم مجتمع کنید. همه با هم بشوید. ان شاء الله ظهور می کند ایشان».
در جای دیگر ایشان فرموده بودند: «اکنون که دوران غیبت امام علیه السلام پیش آمده و بناست احکام حکومتی اسلام باقی بماند و استمرار پیدا کند و هرج و مرج روا نیست، تشکیل حکومت لازم می آید. عقل هم به ما حکم می کند که تشکیلات لازم است تا اگر به ما هجوم آورند، بتوانیم جلوگیری کنیم. اگر به نوامیس مسلمین تهاجم کردند، دفاع کنیم».
از غیبت صغرا تا کنون که هزار و چند صد سال می گذرد و ممکن است صد هزار سال دیگر بگذرد و مصلحت اقتضا نکند که حضرت تشریف بیاورند، در طول این مدت مدید، احکام اسلام باید زمین بماند و اجرا نشود؟! و هر که هر کاری خواست بکند؟! و هرج و مرج است؟!
اعتقاد به چنین مطلبی یا اظهار آن ها بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است، هیچ کس نمی تواند بگوید دیگر لازم نیست از حدود و ثغور و تمامیت ارضی وطن اسلامی دفاع کنیم یا امروز مالیات و خرید و خراج و خمس و زکات نباید گرفته شود، قانون کیفری اسلام و دیات و قضا باید تعطیل شود. هر که اظهار کند که تشکیل حکومت اسلامی ضرورت ندارد منکر ضرورت اجرای احکام اسلام شده و جامعیت احکام و جاودانگی دین مبین اسلام را انکار کرده است.
اکنون که شخص معینی از طرف خدای تبارک و تعالی برای احراز امر حکومت در دوره غیبت تعیین نشده است، تکلیف چیست؟ آیا باید اسلام را رها کنید؟ دیگر اسلام نمی خواهیم؟ اسلام فقط برای دویست سال بود؟ یا این که اسلام، تکلیف را معین کرده است، ولی تکلیف حکومتی نداریم؟ معنای نداشتن حکومت این است که تمام حدود و ثغور مسلمین از دست برود و ما با بی حالی دست روی دست بگذاریم که هر کاری می خواهند بکنند و ما اگر کارهای آنها را امضا نکنیم رد نمی کنیم. آیا باید این طور باشد؟
در پایان نتیجه بحث خود را بفرمایید.
دلایل عقلی و نقلی که معیار درستی دیدگاه های متفاوت در انتظار فرج می باشند بیانگر مطالب زیر می باشند:
از سویی سخن آیات و روایات درباره امر به معروف و نهی از منکر، حدود، دیات، دفاع، جهاد،کمک به محرومان ، چگونگی برخورد با ظلم و عدم تسلیم در برابر ستم (مانند پیمان خداوند از دانشمندان که بر شکم بارگی عده ای و گرسنگی عده ای دیگر آرام نگیرند و حق مظلومان را از ظالمان بستانند و ...) و دیگر مواردی که دین مورد تأکید قرار داده، ما را به انتظار مثبت رهنمون می شود.
احکام الهی در دوران غیبت امام زمان(عج) نباید معطل بماند
از سوی دیگر، پیامبر درون یعنی عقل، نیز تکلیف ما را کاملاً مشخص نموده است؛ آیا می شود همه احکام و دستورهای الهی در دوران غیبت تا زمان ظهور، تعطیل و بدون متولی و مجری بماند؟ بدیهی است کسی بایستی عهده دار و حافظ شریعت الهی بوده و پناهگاه ایتام آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم باشد. بایستی به قدر توان کوشید و زمینه را فراهم کرد و عالم را برای آمدن حضرت مهیا نمود: «فیوطئون للمهدیّ یعنی سلطانه».
همچنین برنامه امام زمان(عج) بسیار عالی، امّا دشوار است؛ زیرا باید تمام جهان را اصلاح کند. از سوی دیگر، از روایات استفاده می شود که امام زمان(عج) و یارانش به وسیله جنگ و جهاد بر کفر و مادّیگری و بیدادگری غلبه می کنند و به واسطه نیروی جنگی، سپاه دشمن و طرفداران بی دینی و ستم را مغلوب می سازند.
وظیفه مسلمان اصلاح نفس و اجرای دستورات اسلام است
با توجه به این دو مطلب، وظیفه مسلمانان این است که اولا در اصلاح خود بکوشند و به اخلاق اسلامی آراسته گردند. وظایف فردی و احکام و دستورهای قرآن را عمل کنند و ثانیاً دستورهای اجتماعی اسلام را استخراج و بین خود به طور کامل اجرا کنند تا نتایج درخشان آن را عملاً در پیش جهانیان مجسم سازند.
آری، منتظر مصلح، خود بایستی صالح باشد و کار بزرگ امام زمان(عج) انتظاری گسترده می طلبد و برنامه ریزی های کلان و جهانی؛ انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور انشاءالله تهیه شود.
متشکریم از این که فرصت خود را در اختیار خبرگزاری شبستان در استان قم قرار دادید؟
بنده هم از شما و از مجموعه خبرگزاری شبستان که در حوزه مهدویت و انتظار، کارهای خوب و بزرگی انجام داده است، تقدیر و تشکر داشته و برای شما آرزوی موفقیت می کنم.
نظر شما