به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت شیشه به عنوان نمادی از نقاشی مذهبی در ایران مطرح هستند. این دو هنر برخاسته از توده عامه جامعه هستند که ریشه‌های مذهبی را در آنها به روشنی می‌بینید، تبلور نقاشی مذهبی را می شود در شمایل‌نگاری پشت شیشه دریافت، آنجا که هنرمندان شیشه نگار، واقعه ظهر عاشورا را به تصویر می‌کشند یا در کنار نهر فرات با سقای کربلا مواجه می‌شویم که آب را می‌ریزد و به این صورت نمادی از جوانمردی می‌شود، درباره شمایل نگاری و نقاشی قهوه خانه با «سعید رضاخان » که به پدر نقاشی پشت شیشه ایران شناخته می شود به گفتگو نشسته‌ایم که در زیر می آید:
نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت شیشه بیشتر به چه موضوعی می پردازند؟
نقاشی قهوه‌خانه‌ای با نام «قوللرآقاسی» شناخته می‌شود. این هنر به همراه نقاشی پشت شیشه، غیردرباری و نمادی از هنر مردم کوچه و بازار هستند. همان هایی که با عشق، ایمان قلبی و اعتقادات عمیق خود به نقاشی می‌پرداختند، موضوع اصلی در نقاشی قهوه‌خانه‌ای به دو بخش تقسیم می‌شد. یکی به داستانهای اسطوره‌ای و حماسی می‌پرداخت و دیگری در رابطه با موضوعات دینی بود. موضوعاتی که از نظر شیعیان قابل احترام بودند. شمائل ائمه، واقعه کربلا، معراج پیامبر (ع) ، داستان جوانمرد قصاب و دیگر مواردی از این دست بیشترین آثار را به خود اختصاص می‌دادند. البته بعدها که نوشتن خط در پشت شیشه متداول شد؛ اسما متبرکه و آیات و روایات نیز به عنوان موضوعی برای نقاشی پشت شیشه مطرح شدند.
در گذشته هنرمندان چه اندازه بر شمایل‌نگاری تاکید داشتند؟
از آنجا که هنر قهوه‌خانه‌ای در دل حکومت شیعی ایجاد شده بود و بر پایه اعتقادات دینی استواربود و هنرمندان آن هم از دل جامعه سر برآورده بودند تاکید بسیاری بر نقاشی از موضوعات مذهبی و بویژه شمایل‌نگاری داشت، همین موضوع باعث شد تا آثار بسیاری در این رابطه کشیده شوند که در حال حاضر تعداد قابل توجهی از آنها برای ما به یادگار مانده‌اند. در میان این تابلوهایی که با رویکرد دینی دیده می‌شوند؛ تعداد زیادی اثر وجود دارد که نمایانگر واقعه کربلا هستند. آثاری که به شمایل حماسه سازان ظهر عاشورا باز می‌گردند. نمونه بارز آن که بارها و بارها توسط نقاشان مختلف تکرار شده منسوب به شمایل حضرت عباس (ع) است. در این اثر معروف، حضرت را می‌بینیم که در آب ایستاده و اسبش نیز در کنارش است او آب را می‌ریزد و تبدیل به نمادی از جوانمردی می‌شود. این اثر نشانه‌ای از روح رقیق و نکته سنج هنرمندان شمایل ساز است که بارها آن را در پشت شیشه و یا پرده‌ها تکرار کرده‌اند.
چرا نقاشان قهوه‌خانه‌ای و نقاشان پشت شیشه تا این اندازه به موضوعات مذهبی گرایش داشتند؟
شاید گرایشات فکری آنها به مسایل محیطی و طبقه اجتماعی آنها مربوط باشد. نقش مذهب در جامعه آن روز بسیار پررنگ بود و این نقش در توده عامه جامعه که همان مردم کوچه و بازار بودند بسیار پررنگ‌تر به نظر می‌رسد. همین موضوع باعث شد که گرایشات مذهبی خود را به تصویر بکشند. من این موضوع را بارها تکرار کرده‌ام که در نقاشی، هرکس تصویرگر چهره درونی خودش است. این چهره درونی نیز برگرفته از مجموعه عواملی هستند که با گذشت زمان تاثیر عمیق خود را بر روی تفکرات و خورده فرهنگ شخص می‌گذارند. در دوران قاجار مذهب جایگاهی ویژه دارد تا جایی که بخشی از اوقات فراغت افراد را شرکت در مراسم های روزه خوانی و شبیه خوانی پر می‌کردند. همین ارتباط تنگاتنگ با مذهب باعث شد تا در هنر نقاشان کوچه و بازار ظهور آن را ببینیم.
آیا می‌شود ادعا کرد نقاشی پشت شیشه بیشتر جنبه دینی داشته است؟
در دوران زندیه این هنر را با گل و مرغ می‌شناسیم. سال ها بعد در زمان فتحعلی شاه قاجار رویکردی درباری می‌یابد و بیشتر خود را با چهره شاهزادگان قجری معرفی می‌کند اما با گذشت زمان و گرایش بیش از پیش توده عامه جامعه انواع داستان های حماسی و اسطوره‌ای در آن ظهور می‌کند و در نهایت جایگاهی دینی می‌یابد؛ به صورتی که با تولید زیاد اینگونه آثار روبرو می‌شویم، یعنی از آخرهای دوران قاجاریه تا پهلوی اول جنبه دینی این هنر بسیار پررنگ می‌شود.
تاثیر اعتقادات قلبی هنرمندان برروی نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت شیشه چه اندازه است؟
این تاثیر بسیار عمیق است. در زمانی که نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت شیشه از نظر موضوعی به یکدیگر گره می‌خورند تاثیر اعتقادات قلبی را به وضوح در آنها می‌بینید. کسی که از نظر اعتقادات قلبی، ارادتی ویژه به سید و سالار شهیدان دارد می‌تواند از واقعه عاشورا نقاشی کند. همین زمان حال خودمان را ببینید. چه تعداد هنرمند و نقاش داریم؟ چند درصد از آنها به موضوعات مذهبی می‌پردازند؟ همانطور که خدمت شما عرض کردم هر هنرمند ، چهره درونی خودش را به تصویر می‌کشد. در اواخر دوره قاجاریه نیز به همین صورت بوده است، تاثیر واقعه کربلا بر روح بی آلایش هنرمندان کوچه و بازار تاثیر خود را می‌گذارد، از طرفی برخورد با مجالس روضه خوانی و ممنوع شدن آن در زمان رضاشاه باعث شد تا گرایشی خاص در این باره ایجاد شود.
نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت شیشه در دوره‌ای از تاریخ ایران بیانگر اعتقادات عمیق مذهبی مردم این مرز و بوم بودند و در این نقطه یعنی بازنمایی وقایع دینی به یکدیگر گره خوردند و یکی شدند. برای بررسی آثاری که با موضوع مسایل شیعی و بویژه ظهر عاشورا هستند؛ نادیده گرفتن شرایط محیطی دوران قاجار و پهلوی اول ما را به بیراهه می‌برد. به همین دلیل شمایل نگاری بدون در نظرگرفتن تفکرات و اعتقادات جامعه و دیدگاه حکومت نسبت به مذهب کاری بیهوده است.
نظر شما