عمارت« اشکوری» از شکوه تا وعده های نافرجام/ عمارتی که می تواند اقامتگاه سنتی شود

خبرگزاری شبستان- رشت، مهری شیرمحمدی؛ محله ای که تمرکزش بر مسجد صفی رشت است. محله ای که از یک سو گذرش به بازار رشت و از دیگر سو به محله ساغریسازان منتهی می شد، تا اینکه در دوره پهلوی بازگشایی خیابان مطهری، اتصال دو محله را قطع کرد.مسجدی که قدمتش به دوره تیموری می‌رسد و تاکنون حوادث زیادی را به خود دیده است. بعد از اینکه «شاهزاده صفی» ولیعهد عباس میرزا که با دسیسه خبرچینان کشته شد، نام مسجد را «شهیدیه» گذاشتند.

از دیگر حوادث مهم، برگزاری نخستین انتخابات انجمن شهر در این مسجد بود. امروز اگر گذرتان به این محله بیفتد، مسجد صفی با آن مناره کوتاهش زیر انبوهی از داربست‌ها پنهان مانده است. یک سالی می‌شود که مسجد در حال مرمت است.

در این دو محله، متمکنین، تجار و افراد سرشناس در کوچه پس کوچه‌های آن در خانه باغ‌های اعیانی زندگی می‌کردند. اگرچه تک بناهایی در این محله از کلنگ نوسازی در امان مانده‌اند، ولی به‌دلیل عدم رسیدگی، حال و روز خوشی ندارند.

به دیدن یکی از این عمارت‌های به‌جامانده از دوره قاجار می‌روم که نزدیک به مسجد صفی در اولین بن بست «کوچه دادگر» قرار گرفته است. خانه‌ای که درب ورودی آن به‌نظر کوتاه می‌آید و از شیب کوچه می‌توان فهمید که به دلیل آسفالت‌های متعدد، عمارت در سطح پایین‌تری قرار گرفته است. اتاق سرایداری درست بالای درگاه ورودی قرار دارد و تنها نمای این عمارت زیبا، همین اتاق سرایداری است که پنجره‌اش رو به کوچه قرار دارد و بخشی از سفال‌های قاشقی سقف آن ریخته است.

عمارتی که اگرچه به نام مالک قبلی«اشکوری» در فهرست آثار ملی ثبت شده است، ولی «مسعود نجفی» مالک فعلی آن را در مزایده «بانک مسکن» خریداری کرده است. درب آهنی با غژغژی باز می‌شود، کف بتنی حیاط بزرگ عمارت را انبوهی از شاخه‌های خشک درختان پوشانده است. رشد بی‌رویه گیاهان، زیبایی پنجره بزرگ ارسی طبقه بالای عمارت را پوشانده است. انجیرهای پهن برگ لابه‌لای حوض فیروزه‌ای حیاط به‌صورت خودرو رشد کرده و دیواره حوض را ترکانده است و سالیانی است کسی سراغ درخت گردوی کهنسال ته حیاط نرفته است.

سکوتی غمبار بر در و دیوار عمارتی نشسته است که روزگاری آیند و روندگان زیادی را به خود دیده است. این را می‌توان از اتاق‌های متعدد بخش خدمات در حیاط پشتی فهمید که حالا بخش اعظم سقف آن فرو ریخته است. این عمارت برخلاف دیگر خانه‌های بومی گیلان، فاقد ایوان جنوبی است.

اگرچه راه پله‌ای آهنی از دو سو به سالن اصلی منتهی می‌شود، ولی معلوم است که راه‌پله را بعدا جانمایی کرده‌اند. ایوان عمارت با ستون‌های بلند چوبی‌اش و راه‌پله کوتاهی که به اتاق‌های طبقه نخست می‌رود، در حیاط پشتی قرار دارد. خوشبختانه گربه روهای بلند عمارت و فضاهای باز زیر آن بخشی از رطوبت کف را گرفته است و به‌جز فرسودگی در پل‌کوبی‌های کف اتاق‌ها، مشکل عدیده ای وجود ندارد.

گچ‌بری‌های دور شومینه و گلدان‌هایی که جای چراغ و شمعدان بوده، در کناره درها بر زیبایی بنا افزوده است. برای دیدن ارسی زیبای عمارت در طبقه فوقانی می‌باید از راه پله فرعی که به بدنه اصلی بنا اتصال ندارد، به طبقه بالا رفت. متاسفانه با فروریختن سقف در بخشی از این بنا، راه پله نیز آسیب جدی دیده و کاشی‌های فیروزه‌ای راه پله نیز شکسته است. از رنگ و لعاب و نقوش این کاشی‌ها می‌توان فهمید که کاشی‌های دوره قاجار است. طبقه بالا اصلا ایمن نیست و به دلیل ریزش سقف بنا در برخی از قسمت‌ها و تخریب پل‌کوبی کف اتاق‌ها، امکان تردد وجود ندارد.

با این حال ظرافت ارسی زیبای این عمارت که در برخی از قسمت‌ها شیشه‌های رنگی آن شکسته است، وسوسه‌ات می‌کند که تا نزدیک این شیشه‌های رنگی رفت که هنوز هم رقص نور را با فضا ایجاد می‌کند. به‌خاطر آوردم، کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای چهارم رشت به ریاست مظفر نیکومنش و عضویت فاطمه شیرزاد و محمود جمالی تیرماه سال ۱۳۹۴ از این بنا بازدید و در رسانه‌ها اعلام کردند قرار است این خانه توسط مدیریت شهری خریداری و به‌عنوان موزه مشروطه تغییر کاربری یابد. اما به حکم آنکه مدیران بدون ذره‌ای پاسخگویی به عملکرد خود جابجا می‌شوند، این وعده نیز به دست فراموشی سپرده شد.

ولی، بررسی‌های میدانی و مقایسه نشان می‌دهد از سال یاد شده تاکنون، وضعیت فرسودگی بنا شدت یافته است. عمارتی که مهرماه سال ۱۳۸۳ و به شماره ۱۱۱۴۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده، مرگ تدریجی را تجربه می‌‌کند.

بر مستندات پرونده ثبتی این عمارت، قدمت بنا به بیش از ۱۵۰سال و به دوره قاجار می‌رسد. «نمای اصلی خانه اشکوری بر روی این نما بازشوهای متعددی وجود دارد که از لحاظ فرمیک نیز متفاوت هستند. نقطه عطف نما در وسط آن است که پنجره‌ها با شیشه‌های رنگی جلوه خاصی را به آن بخشیده است.

بازشوهای متعدد، نما را سبک‌تر نشان می‌دهد. فرم پنجره‌ها نیز دقیقا به فرم‌های دوره قاجار اشاره دارد. بر روی این نما نیز به‌وسیله گچ و آهک بافتی شبیه به بافت آجر به وجود آمده است که بر تنوع نمایی می‌افزاید. جنس دیوارهای این بنا از خشت است که هم اکنون با گچ و آهک پوشیده شده است. جنس تمامی پنجره ها از چوب نراد روسی با رنگ قهوه‌ای سوخته است و فضاهای داخلی نیز تماما گچ‌کاری شده که این گچ‌بری همراه با تزئینات بوده و کف نیز قبلا سنگفرش بود که هم اکنون سیمانی است.

طول ساختمان این بنا در حدود ۲۰ متر و عرض آن در حدود ۱۰ متر قطر آن در حدود ۲۲ متر و ارتفاع آن در حدود ۸ متر است. همین پرونده درباره ویژگی اثر هم متذکر می‌شود:« در نمای جنوبی این اثر پنجره‌هایی بسیار شکیل با شیشه‌های رنگی زیبا قرار دارد که شکوه زیادی به این بنا بخشیده است. سایت این اثر نیز مشتمل بر یک حیاط با فضای سبز زیبا و حوض آبی در وسط آن است که بر عظمت این بنا می‌افزاید.» اخیرا دو عمارت تاریخی در رشت خریداری و قرار است به عنوان اقامتگاه سنتی در رشت تغییر کاربری یابد.

عمارت اشکوری با توجه به موقعیت ممتازی که در اتصال به بازار بزرگ رشت، بازار مسگرها و محله ساغریسازان دارد و همچنین با وجود اتاق‍‌های متعدد در دو طبقه می‌تواند به عنوان یک اقامتگاه سنتی تغییر کاربری یابد تا علاوه بر کاربری اقتصادی دیگر شاهد مرگ یک عمارت باشکوه دیگر نباشیم.