درک از مقیاس کلان؛ اصلی‎ترین اهرم برای شکل‎گیری تمدن نوین اسلامی/مرکز ثقل احکام تمدنی، احکام وضعی است

حجت الاسلام واسطی که در دوازدهمین هم‎اندیشی فقه حکومتی سخن می‎گفت، در باب تعریف تمدن گفت:«تمدن یک شبکه نظام‎مند از سیستم‎های کلان اجتماعی است که پاسخگوی کارآمد به هرم نیازهاست.»

به گزارش خبرگزاری شبستان،‌ حجت الاسلام و المسلمین واسطی در دوازدهمین نشست هم‎اندیشی فقه حکومتی به تبیین نظریه فقه تمدنی و ابعاد و پیش‎فرض‎های آن پرداخت.

استاد واسطی در ابتدا فهرستی از مباحث ارانه داد که شامل سه حوزه «مفاهیم پایه»، «پیش‎فرض‎ها» و «روش» می‎شد.

"تعریف علم دینی"، " تعریف تمدن"، و "تعریف اجتهاد و فقه تمدن" در بخش مفاهیم پایه مطرح می‎شود. پیش‎فرض‎ها نیز عبارتند از"پاردایم شبکه‎ای"، "امکان طرحی برای تمدن‎سازی" و "وجود ادله نقلی برای طراحی تمدنی". همچنین روش‎ها که عبارت از ابزارهای چهارگانه هستند، شامل "گسترش مقیاس تحلیل از خرد به کلان و ایجا دیدد فرایندی"، "گسترش نظریه وضع الفاظ به وضع برای روح معنا"، "استفاده از منطق سیستم‎ها برای جمع ادله" و "گسترش حکم فعل مکلف به حکم فعل فرایندها" می‎شوند.

در نهایت نیز در نتیجه باید "بتوانیم نظریه‎ها را برای شکل‎گیری علم دینی استخراج کنیم" و همچنین "بتوانیم ابواب فقه تمدنی و توضیح المسائل تمدنی را فعال نماییم.

 

 

تعریف علم دینی

استاد واسطی در تعریف علم دینی تصریح کرد:«علم دینی مجموعه نظام‎مند از گزاره‎های وحیانی و لوازم عقلانی آنهاست.»

وی در باب نکته‎ای که می‎بایست در تعریف مورد نظر قرار داد، گفت:«ااگر قرار باشد چیزی دینی باشد یعنی "یاء" نسبت به دین داشته باشد، چون جنس اصلی دین، وحی است، باید با دال مرکزی گزاره‎های وحیانی سامان یابد.

حجت الاسلام و المسلمین واسطی در این نشست که به صورت مجازی برگزار شد، افزود:«البته قرائت‎های رایج دیگری هم هست که تمام آنچه محصول عقلی است، دینی می‎داند منتهی قرائتی که ذکر شد، متفاوت است.» وی ادامه داد:«اگر لوازم عقلانی را کنار بگذاریم، کلاً بحث، ابتر می‎شود.» وی این بحث را ذیل اصل علینا القاء الاصول و علیکم بالتفریع معنادار دانست.

حجت الاسلام واسطی همچنین در باب اصل تراکم قرائن گفت:«باید کار لایه‎برداری از گزاره‎ها را با این مکانیزم انتجام دهیم. خصلت فقه جواهری که فقه تراکم قرائن است، در این جهت تعریف می‎شود.»

تعریف تمدن

استاد واسطی که در دوازدهمین هم‎اندیشی فقه حکومتی سخن می‎گفت، در باب تعریف تمدن نیز تصریح کرد:«تمدن یک شبکه نظام‎مند از سیستم‎های کلان اجتماعی است که پاسخگوی کارآمد به هرم نیازهاست.»

وی افزود:«در فضای تمدن اولاً سیستم‎های کلان داریم. اینها با هم شبکه می‎شوند. کار اینها باید این باشد که تمام لایه‎های نیازها را پاسخ دهند. این پاسخگویی هم کارآمد باشد؛ یعنی با کمترین هزینه و بیشترین اثرگذاری.»

وی تأکید کرد:«وقتی از هرم نیازها سخن می‎گوییم، بلافاصله هرم مازلو تداعی نشود. هرم نیازها چندین مدل دارد. وقتی قرار باشد تمدن اسلامی را پیگیری کنیم، باید مدل نیازها را هم با اقتباس از اسلام به دست بیاوریم. اگر قرار است اجتهاد و فقه تمدنی شکل بگیرد، باید ببینیم اسلام چه مدل نیازهایی را پیشنهاد می‎کند، کارآمدی در مدل اسلام چیست، چه سیستم‎های کلان اجتماعی را قائل است، اینها را چگونه با هم شبکه می‎کند و چه فرایندهایی در این سیستم‎های اجتماعی منجر به آن کارآمدی می‎شود.»

وی ادامه داد:«اگر بخواهیم تمدن مبتنی بر یک تفکری را تعریف کنیم، باید همه اینها پاسخ گفته شود. چه مال اسلام باشد، چه مسیحیت، چه یهود یا...»

تعریف اجتهاد و فقه تمدن

استاد واسطی همچنین اجتهاد و فقه تمدن را این‎گونه معنا کرد:«تحصیل الحجه علی الاحکام الشرعیه المتعلقه بالتفاعلات و التعاملات فی الهیاکل و المنظمات للحصول العدل و التحسینات.»

وی افزود:«تلاش شده بازسازی‎ای از تعریف مشهور اجتهاد و فقاهت باشد تا روشن شود که این از جنس کار فقه جواهری است؛ نه اینکه بخواهیم کاری در حاشیه فضای علم دینی و فلسفه دینی و... انجام دهیم و بعد نتیجه تکلیفی بگیریم. جنس این کار، جنس فقهی-اصولی است.»

استاد واسطی ادامه داد:«این تعریف یعنی چه؟ اجتهاد تمدنی یک تلاش معرفتی حجیت‎دار است(تحصیل الحجه علی الاحکام الشرعیه) که برای کشف نظر خداوند است، در مورد روابط و فرایندها(تعاملات و تفاعلات) در ساختارها و سازمان‎ها(فی الهیاکل و المنظمات) به هدف دستیابی به عدالت و رشد(العدل و التحسینات) در مقیاس کلان.»

وی ادامه داد:«اجتهاد تمدنی باید حتماً حجیت‎دار باشد. حجیت به همان معنایی است که در فضای فقهی و اصولی داریم. باید کشف احکام خداوند در مورد فعل مکلف باشد. حجیت و فعل مکلف گسترشی دارد. فعل مکلف هم به فعل فرایندها تعلق می‎گیرد که تعاملات و تفاعلات است.»

استاد واسطی افزود:«در ساختارها و سازمان‎ها، سازمان به معنای مدیریتی‎اش منظور است. کلمه سازمان را با تبادرهای عرفی رایج تلقی نکنید." وی همچنین ادامه داد:«عدالت و رشد در قیاس کلان هم با شاخص‎هایی که در نگرش اسلام به دست می‎آید، مورد نظر است. مدل رشد و شاخص‎های رشد و فرایندهای رشد باید به دست بیاید تا بتوانیم به سمت اجتهاد تمدنی حرکت کنیم.»

وی تصریح کرد:«اینها صرفاً پیشنهاداتی است که دارد ارائه می‎شود. ادعای تمامیت به هیچ وجه در اینها نیست. سرنخ‎هایی است که باید تکمیل و اصلاح شود.»

وی افزود:«هر تمدنی از چهار ابرمحور تشکیل می شود: ارتباط با محیط، ارتباط با هم‎نوع، ارتباط با خود و ارتباط با خداوند. در همه این چهار محور باید فرایند تعریف شود؛ فرایندهای معرفتی، قانونی و فرهنگی. در هر کدام از این محورها و سیستم‎ها باید این فرایندها تعریف شود تا آن انسجام سیستم‎ها برای شکل‎گیری یک شبکه تمدنی ایجاد شود.»

استاد واسطی گفت:«ما 50 کلان سیستم داریم که اینها حداقل‎های لازم برای شکل‎گیری یک تمدن است. نمی‎توانید چیزی از اینها را نمی‎توانید حذف کنید. کلمه "حداقل" مهم است. تکلیف اینها باید روشن شود. ممکن است بگویید برخی از اینها هم‎پوشانی دارد یا ناقص است و باید اضافه کرد اما به هر حال تکلیف اینها باید در یک فضای تمدنی روشن شود که تمدن با اینها چه می‎کند و چه مدلی برای اینها دارد. مدل حکومت، آمایش سرزمین، شهرسازی، جمعیت، منابع غذایی، مسکن، زبان و خط، جرم و مجازات، نیروی انتظامی و دفاعی و.... از این جمله است.»

وی ادامه داد:«40 کلان سیستم داریم: مدل مالکیت، مدل کشاورزی، محیط زیست، مدل خانواده، کیفیت جامعه‎سازی، فرایندهای مربوط به سرمایه اجتماعی، ثبت اسناد، ابزارسازی، مشاغل، استخدام، ارتباطات، خدمات شهری، آموزش و تحقیقات، بیمه و بازنشستگی، دادگستری، بازارهای سرمایه، مالیات، جهانگردی، احزاب و... .»

باید بدانیم اگر قرار باشد فقاهت تمدنی شکل بگیرد، باید از ادله، فرایند مربوط به اینها و مدلی که اینها را باید در صحنه میدانی پیدا کنیم، به دست بیاید.»

 

حجت الاسلام و المسلمین واسطی گفت:«متبادر از پیش‎فرض‎ها و اصول موضوعیه این است که جای دیگری اثبات می‎شوند و اینجا از نتایج استفاده کنیم.»

پارادایم شبکه‎ای

وی افزود:«کل این بحث روی پارادایم شبکه‎ای تعریف می‎شود. پارادایم شبکه‎ای یک دستگاه معرفتی است که مبانی و روش لازم برای توصیف، تبییین و تفسیر در هر موضوع و مسئله‎ای در مقیاس کل شبکه هستی و ارتباطات شبکه هستی و ناظر به کشف معادلات حرکت و تغییر در شبکه است.» وی تأکید کرد:«کلمه "شبکه" در اینجا مهم است.»

استاد واسطی افزود:«4 لایه عالم داریم: توحید، قیامت، برزخ و دنیا. هستی از خدا آغاز می‎شود. مراتب هستی را داریم. إنّا لله، فعال می‎شود. به سمت عالم ماده حرکت می‎کند. روح انسان در قل الروح من امر ربی در عالم امر قرار دارد. وارد دنیا می‎شود. در بدنی قرار می گیرد. در ارتباط با هم‎نوع قرار می‎گیرد. از نقطه‎ای از دنیا خارج می‎شود. فرشتگان و شیاطین دارند کار می‎کنند. اثرگذاری و ثأثیرپذیری هست. انسان مجبور محض نیست. از طرفی هم باید همه این روابط را تنظیم کند تا حرکت کند. پس مختار محض هم نیست. ما که می‎خواهیم به سمت خدا یا هر هدف دیگری حرکت کنیم، باید روی تمام این خطوط، معادله حرکت بنویسیم. چه کمیت و کیفیتی از آثارها در چه زمان و مکانی با چه زمینه و روابطی باید انجام و تنظیم شود تا بتواند حرکت کند و برایندش با بقیه معادلاتی که روی خطوط دیگر نوشته می‎شود، حرکت به سمت خدا باشد. دین بیان معادلات حرکت انسان در شبکه هستی برای حرکت به سمت خداوند است. همه آیات و روایات را باید بتواینم روی این خطوط توزیع کنیم. دین می‎گوید چقدر به بدنت بپرداز تا برایندش با پرداختن به محیط و هم‎نوع و... به سمت خدا باشد.»

وی تأکید کرد:«علم دینی و تمدن اسلامی وقتی حاصل می شود که ما این معادله حرکت‎ها را در تمام خطوط تکمیل کرده باشیم.»

امکان طراحی تمدن

حجت الاسلام واسطی گفت:«پیش‎فرض دوم امکان طراحی تمدنی است. اگر قرار باشد تمدن نوین اسلامی شکل بگیرد، سؤال می شود که تمدن‎سازی ممکن است یا خیر. برخی می‎گویند تمدن تدریجی است و در طول تاریخ شکل می‎گیرد؛ نمی‎توانید تمدن‎سازی کنید.»

وی ادامه داد:«در کتاب اجتهاد تمدنی ص60 داریم که تمدن‎سازی به عنوان کلان‎پروژه امکان‎پذیر است. تغییرات با صرف اراده افراد محقق نمی‎شود. نیاز به ساخت و ساز دارد و ساخت و سازها هم نیاز به برنامه‎‌ریزی دارد. این‎گونه هم نیست که در تمدن‎هایی که شکل گرفته‎اند، صرفاً یک پروسه شکل گرفته باشد.»

ظرفیت ادله نقلی برای طراحی تمدن

استاد واسطی تأکید کرد:«پیش‎فرض سوم این است که ادله نقلی ظرفیت طراحی تمدنی دارند.» وی افزود:«تمدن‎سازی بر اساس نقل محض غیرممکن است. بر اساس ادله نقلی با لوازم عقلانی ایده مطلوب است.»

وی گفت:«ادله نقلی ظرفیت دارند چون دین حداکثری است و چون رویکرد القاء الاصولی فعال است و چون ابزار تراکم قرائن را به کار می‎بریم. این‎گونه نیست که با یک آیه و یک روایت یا دو آیه و دو روایات و... بخواهیم یک مدل استخراج کنیم. مجموعه آیات و روایات در حیطه‎های مختلف به صورت یک شبکه باید با هم ترکیب شوند و حیطه‎های مختلف را بتوانیم از آن استنتاج کنیم.»

وی تأکید کرد:«وقتی می‎گوییم علم دینی، گزاره‎های وحیانی است، منظور این نیست که همه گزاره‎ها را در نقل داشته باشیم.»

استاد واسطی گفت:«قلمرو حداکثری دین هم پیش‎فرض است؛ اما در راهبردها. القاء الاصول را داریم. سرنخ‎ها توسط وحی ارائه می‎شود. تطبیق بر مصادیق، گسترش اینها توسط عملیات اجتهادی، لوزام عقلانی، تجربه و عرف قطعی انجام می‎شود.»

وی افزود:«بحث این نیست که آن تمدنی که حضرت شکل می‎دهند را ما می‎توانیم شکل دهیم. سرنخ‎های لازم را در ادله نقلی فعلی‎مان در سطح دانشی که داریم می‎توانیم به کار ببندیم؛ برای اینکه بتوانیم یک شبکه منسجم از سیستم‎های اجتماعی برای رفع نیازها به نحو کارآمد نسبت به تمدن‎های رقیب ایجاد کنیم.» استاد واسطی تأکید کرد:«انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین در هر عصری فعال است.»

 

فرضیات

استاد واسطی فرضیات بحث را این‎گونه برشمرد:«1) شکل گیری تمدن تابع شکل‎گیری فرایندها و ساختارهای لازم برای پاسخگویی نیازهاست. 2)ادله درون‎دینی ما حاوی این فرایندها و ساختارها هستند یعنی علاوه بر دلالت بر مصادیق(فعل مکلف فردی و مکلف جمعی)، دلالت بر فرایندها هم دارند. 3) برای اینکه این کار را بتوامیم انجام دهیم، باید از اجتهاد و فقه تمدنی استفاده کنیم.»

حجت الاسلام و المسلمین واسطی که در جمع شاگردان اساتید فقه حکومتی سخن می‎گفت، تأکید کرد:«آنچه در بحث فقه تمدنی بیان می شود ابداً ساختارشکنی ندارد. فقاهت موجود را اشدّ لزوما می‎داند. بدون این ممکن نیست. حرفش این است که نیاز به بسته‎های تکمیلی داریم. این هم بدین معنا نیست که فقاهت کنونی ناقص است. موضوعاتمان، مسائلمان مثل مسائل مستحدثه که دائم تغییر می‎کند. مسئله تمدن‎سازی مطرح می‎شود که فرعی هم نیست که فعل مکلفی باشد یا صرفاً بخواهد حکم تکلیفی استنباط شود. این مقیاس، ابزارهایی می‎خواهد. این ابزارها بر اساس همان اصول فقه جواهری شکل می‎گیرند و گسترش پیدا می کنند.» وی افزود:«هویت اصلی فقه تمدنی، فقه فرایندی است.»

حجت الاسلام و المسلمین واسطی با تأکید بر اینکه بحث اصلی از اینجا آغاز می‎شود، گفت:«چهار ابزار روشی داریم.»

گسترش مقیاس تحلیل از خرد به کلان و ایجاد دید فرایندی

استاد واسطی گفت:«مهمترین و اصلی‎ترین اهرم برای شکل‎گیری علوم انسانی-اسلامی و تمدن نوین اسلامی این است که دید فرایندی، درک از مقیاس کلان و لمس مقیاس کلان ایجاد شود.»

وی ادامه داد:«مقیاس تحلیل عموم افراد، به واسطه سر و کار داشتن با نیازهای شخصی‎شان و حیطه‎های زندگی‎شان، در مقیاس خرد است. برای مقیاس‎های کلان که بتواند مصادیق زیادی را مدیریت کند، افرادی می‎روند استراتژیست می‎شوند. مهارت‎های لازم برای درک این مهارت‎ها را می‎‎خوانند. طراح و برنامه‎ریز می‎شوند. آینده‎پژوه می‎شوند. همه اینها نمونه‎هایی است از حرکت به سمت مقیاس کلان.»

گسترش نظریه وضع الفاظ از وضع برای مصادیق به وضع برای روح معنا

استاد افزود:«نظریه تعهد، قرن اکید، اختصاص و.. را در اجتهاد تمدنی بحث کرده‎ایم. بعد این ایده مطرح شده که الفاظ برای ارواح معانی وضع شده‎اند. سرنخ‎های این ایده توسط مفسرین و اهل حکمت ما و کسانی که در فضای عرفان صحیح قرار دارند، گرفته شده و بعد در فضای اصولی ما پردازش شده. برخی فقها و اصولیین ما به این تصریح کرده‎اند.»

وی ادامه داد:«این اهرم اصلی است برای اینکه بیان کند ادله ما حاوی معانی فرایندی است. این معنای فرایندی اشاره به همان روح معنا دارد.»

استاد در توضیح چیستی روح معنا نیز تصریح کرد:«الفاظ مثل مصباح ، صراط، میزان و... را در نظر بگیرید. ترازو برای چه وضع شده؟ مصداقی که برایش وضع شده، ترازوی دو کفه‎ای است، دیجیتال است یا...؟ ترازوی طلافروشی‎هاست؟»

وی ادامه داد:«وضع الفاظ برای روح معنا حرفش این است که کلمه میزان برای ترازوی دو کفه‎ای و... وضع نشده. از همان اولین استعمالش، مستعمِل و واضع ارتکازاً چه تعیینی و چه تعینی برای اصل سنجش، ابزار سنجش کلمه میزان را وضع کرده. حالا شکل و صورتش هر گونه که می‎خواهد باشد. بر همین اساس به منطق می‎گویند میزان الفکر. این استعمال حقیقی است نه مجازی.»

استاد واسطی ادامه داد:«وقتی هر دلیل را می‎بینیم، نباید فقط سراغ مصادیقی برویم که دلیل بر آن سوار است. مصادیق متبادر، مدلول دلیل هستند اما علاوه بر آنها این مصادیق دیگر که تحت معنای کلی مثل ابزار سنجش هستند هم در مدلول دلیل قرار دارند.»

وی ادامه داد:«مثلا روایت أقنِع تَعِز را در نظر بگیرید. قانع باش عزیز می‎شوی. باید ببینیم قناعت و عزت هر کدام چه فرایندی است. مثلاً مصباح فرایند نور دهی است. قناعت، بحث بهینه‎سازی مصرف است. حداقل‎سازی مصرف زهد است و بینه‎سازی مصرف، قناعت. معنای عزت هم برتری در محیط رقابت است. مصرفت را بهینه‎سازی کن تا در محیط رقابت برتر باشی. خطاب به فرد هم فقط نیست. سازمان است که مصرف بهینه دارد، برتر در محیط رقابت خواهد بود.»

استاد افزود:«بحث این نیست که تنها دلیل عزت، قناعت است. یکی از لوازم و ابزارهای لازم این است. اگر قرینه داشتیم، انحصار یا اولویت ایجاد می‎شود. قرینه نداشتیم می شود یکی از لوازم. این به صورت یک راهبرد بیان می‎شود. راهبردها جنسشان فرایند مطلوب در سیستم است.»

وی تأکید کرد:«اینها استحسان و ذوق شخصی نیست. استدلال‎های این در جای خودش ذکر شده.:

استاد واسطی به عنوان نمونه به سوال از فرایند آموزش مطلوب پرداخت و روایاتی که می‎تواند در این باب مورد توجه قرار گیرد و راهگشا باشد.

وی پرسید:«شما در نگاه اجتهادی چه مدلی را برای آموزش بهینه مبتنی بر نگرش اسلام ارائه می‎دهید؟» وی ادامه داد:«فرض این است که سند و دلالت و جمع ادله بررسی شده باشد. احراز شده باشد دلیل دیگری نیست.»

به عنوان نمونه استاد در روایت كُونُوا نُقَّادَ الْكَلَام‏ به ضرورت بررسی‎های انتقادی اشاره کرد.

وی گفت:«اینها چون احکام ارشادی تلقی شده‎اند، در استنباط قرار نگرفته‎اند. چون تکلیفی نیستند، خارج از حیطه استنباط خارج تلقی شده‎اند. در حالی که همه اینها جنس دینی دارند. برای اینکه بتوانیم مدل‎هایمان را پردازش کنیم، نیاز به ارشادات شارع به این واقعیت‎های فرایندی و ساختاری داریم. نیاز به احکام وضعی داریم.» وی ادامه داد:«همین‎ها به فضای تکلیف اصطلاحی فقهی‎مان هم مرتبط می‎شود.»

وی با اشاره به روایت أَنَّ هَذَا الْعِلْمَ عَلَيْهِ قُفْلٌ وَ مِفْتَاحُهُ السُّؤَالُ گفت:«حداقل این است که مسئله‎محوری و شروع با سؤال ارشاد شده به اینکه اگر آموزش مطلوب می خواهی مسئله محوری را در نظر بگیر.»

وی افزود:«مدل آموزش پنج بعدی، ترکیبی از فرایند حل مسئله، تفکر تحلیلی، مطالعه تطبیقی، بررسی کاربردی و تفکر نقادانه است.»

استاد واسطی توضیح داد که با این نگرش نوع نگاه به مکاسب محرمه و مصادیق آن نیز عوض می‎شود و از عناوین رایج کتاب مکاسب فراتر می‎رود. در این نگاه، درآمدهای نامشروع، قاچاق و پولشویی مطرح می‎شود.

استاد تصریح کرد:«اگر مکاسب محرمه را تحت عنوان مفاسد اقتصادی ببینیم، تلقی‎مان نسبت به مصادیقی که ذیلش قرار می گیرد متفاوت می‎شود. مثلاً در خون بازار خون مطرح می‎شود. یعنی تولید و توزیع و مصرف خون.»

وی گفت:«نحوه به دست آوردن روح معنا در کتاب به تفصیل آمده. سرنخش در بحث صحیح و اعم است.»

استفاده از منطق سیستم‎ها

استاد واسطی گفت:«از تک ادله‎ها فرایند را استنباط کردیم. چگونه اینها را با هم ترکیب کنیم؟ مثلاً در عمل باید کار آموزش را انجام دهم. از کجا شروع کنم؟ چه مراحلی را طی کنم؟ کجا تمرکز داشته باشم. اگر آفتی ایجاد شد چگونه اصلاح کنم؟ بازخوردش چگونه باشد؟ و...»

استاد واسطی افزود:«منطق سیستم‎ها پشت صحنه هستی‎شناسی و فلسفی دارد که بحث نظام عالم است یعنی ترکیب کثرات برای رسیدن به وحدت است. منطق سیستم‎ها یک نمادی از فلسفه اسلام و حکمت متعالیه است. خصلت فلسفه اسلامی این است که از هستی شبکه‎سازی کرد و اینکه خلقت از کجا آغاز می‎شود و هر کدام از اینها در چه مختصاتی هستند.» وی تأکید کرد:«این منطق سیستم‎ها مبتنی بر دیدگاه وجودشناسانه فلسفی خودمان است.» وی افزود:«خلاصه و ساده‎سازی شده‎اش این است: ورودی، خروجی، پردازش(نقطه شروع، مراحل، مرکز ثقل، نقاط بحران، بازخورد)»

استاد واسطی ادامه داد:«کاربرد همه اینها را در فقه موجود توسط فقها از اول تا الان داریم. مراحل انجام یک تکلیف، ارکان تکلیف، نقطه مرکزی یک تکلیف، خلل در تکلیف و چگونگی اصلاح و... در کتاب الصلاه ذکر شده.»

وی افزود:«در اعتباریات، منطق سیستم‎ها به واسطه منشأ اعتبار جاری است. در اعتباراتِ عقلاییه، اعتبار محضه نداریم. همیشه عقلا چیزی را اعتبار می‎کنند که منشأ اثر و رفع نیاز شود. چون اثر وقعی است، لذا می‎گویند اعتبار عقلاییه دارای منشأ اعتبار واقعی است.»

گسترش حکم فعل مکلف به حکم فرایندها

استاد واسطی تصریح کرد:«حکم فعل مکلف شامل واجب، مستحب، حرام و مکروه است. فعل فرایندها یعنی چه؟»

وی گفت:«مثلاً فرایند آموزش یعنی چه فعل و انفعالی باید در فرایند آموزش اتفاق بیافتد تا سطح درک متعلم ما افزایش پیدا کند. حکم فعل فرایندها در اینجا مطرح است. آیا شارع نسبت به این نحوه عملکرد در فضای آموزش نظری داده است یا نه؟»

حجت الاسلام و المسلمین واسطی تصریح کرد:«هر چه مطوبیت افزایش پیدا کند، شدت استحباب بیشتر می شود. پشت صحنه همه احکام مطلوبیت و عدم مطلوبیت و شدت آنهاست. نسبت به فرایندها هم از ادله مطلوبیت و عدم مطلوبیت می‎توانیم استفاده کنیم. وقتی لسان دلیل در جایی لسان مدح و ارشاد به سبب مثبت یک کار است، این اشاره به یک فرایند است.»

استاد واسطی با اشاره به اهمیت احکام وضعی گفت:«فضای استنباط تمدنی و اجتهاد تمدنی با این حد وسط مطلوبیت و عدم مطلوبیت و اینکه باید اجزا و شرایط و موانع و... تدبیر شوند، مرکز ثقلش در احکام وضعی می‎آید. دایره احکام وضعی هم بسیار وسیع است.»

وی ادامه داد:«از ادله ببینم چه چیزهایی مثلا در شهرسازی به صورت تکلیفی و ارشادی مطلوب شارع است.»

اکتشاف تظریه ها از ادله

استاد واسطی در نهایت گفت:«صرفا یک حکم فرعی استنباط نمی‎شود. صرفا یک عام فوقانی بیان نمی‎شود. نظر اسلام د رمورد آزادی چیست؟ مدل اسلام برای حقوق زن چیست؟ اینها نیاز به ترکیب احکام با نظم و نسقی در جمع ادله بنا بر منطق سیستم‎ها دارد. نمی‎خواهیم حکم یک فرع فقهی را بگوییم که به ادله مراجعه کنیم و عین حکم که در ادله هست را به دست بیاوریم. سؤال کلان این است که مثلاً نظریه اسلام در مورد هدیه دادن چیست؟ مدل اسلام چیست؟ شهید صدر از این بحث به عنوان فقه النظریه نام بردند و بحث استنطاق موضوعی را مطرح می‎کنند. چگونگی این استنطاق دو ابزار مدلول فرایند و جمع بر اساس منطق سیستم‎ها را لازم دارد.» وی تأکید کرد:«چون اینها نیست، از لسان دلیل تنها دو عام فوقانی را با عبارات کلی به دست می‎آوریم. کلیاتی به دست می‎آید اما اینکه منتهی به یک سری قوانین کلان در ساختار اجتماعی و سبکی از زندگی در سازمان‎ها و... شود، ایجاد نمی‎شود.»

ابواب فقه تمدنی و توضیح المسائل تمدنی

وی گفت:«توضیح المسائل تمدنی بیان تکالیف سازمان‎هاست. روی میز وزیر اقتصاد و وزیر فرهنگ و... می‎رود.»

 

نحوه استخراج سازه‎های تمدنی

استاد واسطی در پاسخ به این سؤال که با توجه به اینکه مدعا شبکه‎ای دیدن مسائل است، چراسازه‎های تمدنی به صورت استقرائی احصاء شده اند و آیا لازم نبود ابتدا اجتهادی روی خود جامعه بما هو جامعه صورت می‎گرفت و پیشنهاد شهید صدر در مورد تقدم مجتمعنا مورد توجه قرار می‎گرفت، گفت:«یکی از محورهایی که در دستگاه پارادایمی صحبت شده هویت جامعه است و اینکه آیا جامعه هویت حقیقی دارد یا کالحقیقی است یا اعتباری. دیدگاه ما کالحقیقی است. جامعه دارای هویت مجزا از اجزاء فردی‎اش هم هست. این‎گونه نیست که بگوییم یک عام استغراقی است. یک عام مجموعی است و ارتباط اجزاء سبب پیدایش روابط می‎شوند. روابط حقیقی هستند یعنی دارای منشأ حقیقی هستند.»

وی افزود:«اینکه سازه‎های یک جامعه یا تمدن چیست، مقداری‎اش استقرائی است. مواردی که گفتم را ببینید. هر کدام از اینها که فکر می‎کنید برای یک حرکت لازم نیست، دلیلش را بگویید. همه اینها نمادی از یک نیاز است.»

وی ادامه داد:«این استقراء هم همین‎طور که بنشینیم بارش فکری کنیم نبود. محورهای برنامه‎های توسعه و پیشرفت تا نیازمندی‎های خرد و میدانی بررسی شد و بعد با استناد یک سری از روایاتی که در این حیطه‎ها هست مثل نامه امیرالمومنین به مالک اشتر و... کار انجام شد.»

موضوع‎شناسی و نگاه تاریخی به موضوعات

استاد واسطی همچنین در پاسخ به اینکه چرا توجه کافی به بُعد تاریخی و فرهنگی انسان و جامعه و مسائل و موضوعات اجتماعی نشده، گفت:«تلقی از تاریخ انسان و تاریخ جامعه، ظهور و بروزش در مدل نیازهای انسان است. نمی‎گویم همه چیز است. هسته مرکزی نیازهای انسان است؛ نیازهای اجتماعی و رفتاری و ارتباطی و... . »

وی در مورد لزوم در نظر گرفتن شرایط موجود برای برنامه‎ریزی و طرح‎ریزی فرایندها گفت:« دقیق همین مسئله را با اجتهاد فرایندی از ادله استنطاق کنید. بحث اجتهاد و فقه تمدنی این نیست که فقط بگویم مطلوب چیست. تمام مسائل در مقایس کلان را باید بتواند این روش پوشش بدهد. چگونگی دوران گذار از وضعیت الف به ب در بدترین حالت یعنی بیشتری مانع و بیشترین هزینه برای رسیدن به فقط یک قدم اصلاح را به ادله عرضه کنیم بینیم مدلی هست یا نه.»

وی تأکید کرد:«اجتهاد تمدنی ابزار برای این کار هم هست و بحث مسئله‎شناسی و نیازشناسی‎ها و وضعیت موجودها جزو مسائلی هستند که باید د رمقیاس کلان هم ارائه شوند.»

پرسش از جایگاه عرفان در نظریه مختار

حجت الاسلام و المسلمین که در دوازدهمین نشست هم‎اندیشی فقه حکومتی سخن می‎گفت، در پاسخ به این سؤال که به نظر می رسد این عرفان از راهی جز آموزه‎های دینی و وحیانی عبور می‎کند و این دوگانه‎سازی یک طبقه مرجعی به نام فقها و فلاسفه می‎سازد، گفت:«جنس عرفان کشف واقعیت است اما با شهود. در فلسفه کشف واقعیت است با علم حصولی. در عرفان کشف واقعیت است با علم حضوری. هستی و واقعیت شبکه‎ای است. فیلسوف این را در ذهنش می‎سازد. عارف این را شهود می‎کند. عارف چه چیزی را شهود می‎کند؟ کیفیت ربط وحدت به کثرت را شهود می‎کند. اینکه چگونه کثرات به هم مرتبط می‎شوند و به عالم وحدت متصل می‎شوند. اینکه کثرات چه رتبه وجودی دارند. فیلسوف کلان اینها را دریافت می‎کند. سازه خلقت را با ذهنش دریافت کرده. عارف، سازه و معادلات حرکت را دارد شهود می‎کند. البته عرفا بسته به مراتبشان به این شهود دست می‎یابند.»

وی ادامه داد:«نمی‎گویم بدون عرفان هیچ چیز از دین به دست نمی‎آید. صحبت سر حرکت تمدنی است. نقش عرفان در تمدن حیاتی‎تر از بقیه است. چون قرار است تمدن‎ها حداکثر جمع اجزا و روابط برای یک نقطه واحد در مقیاس کلان را ایجاد کنند. هنر عرفان جمع کثرات برای رسیدن به وحدت است و این در هیچ‎یک از علوم دیگر دیده نمی‎شود.»

 

 

کد خبر 991371

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha