به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، امام محمد باقر(ع) دریای دانش را شکافت و اسرار علوم را آشکارا کرد و به همین دلیل هم لقبش باقر یا باقرالعلوم است. وی در دوره‌ای که جامعه اسلامی در وضع فرهنگی نابسامانی به سر می‌برد و عرصه فرهنگی جامعه گرفتار چالش‌های عمیق عقیدتی و درگیری‌های مختلف فقهی شده‌بود، توانست اسلام واقعی را زنده نگه دارد. لذا در این خصوص با حجت الاسلام والمسلمین «سید مرتضی میرکتولی» دبیر مجمع عالی تفسیر قرآن کریم، عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و استاد دانشگاه گفت و گویی انجام دادیم که مشروح آن در ادامه تقدیم حضورتان می شود.
امام باقر (ع) چه سالی متولد و چه تاریخی به شهادت رسیدند و چرا ایشان را باقر العلوم نامیدند؟
امام باقر (علیه السلام ) فرزند امام سجاد (علیه السلام ) و مادرش فاطمه بنت حسن بن علی، دختر حسن بن علی است، نخستین فردی است که پدرشان از نسل امام حسین (ع) و مادرش از نسل امام مجتبی علیه السلام می باشد. به نقل از تواریخ مهم شیعه (شیخ مفید و کافی کلینی) روز اول ماه رجب، روز میلاد با سعادت امام باقر (ع) می باشد. ایشان در سال های 56 و 57 هجری متولد شدند، در واقعه کربلا چهار سال داشتند، و می فرمایند: تمام ظلم ها و حوادثی که بر جدم آبی عبدالله و خاندان وی وارد شد را به یاد دارم، دوران امامت وی مقارن با اواخر دولت سیاه بنی امیه بوده و در زمان هشام بن عبدالملک هم به شهادت رسیدند. جابر بن عبدالله انصاری در فضیلت امام باقر (ع) نقل می کند، لقب باقرالعلوم ( به معنای شکافنده دانش های گوناگون،و اسرار رموز علوم انبیاء ) برای نخستین بار توسط پیامبر اکرم (ص) به امام باقر (ع) نسبت داده شده است. این روایت هم در میان فقهای مدینه و هم فقهای عراق معروف و نقل شده است.
«جابر بن عبدالله انصاری» که از شاگردان و صحابه نامدار رسول اکرم (ص) بوده و عمر طولانی هم داشته است، می گوید: رسول خدا (ص) من را خطاب قرار داده و فرمودند: تو بعد از من به قدری زنده می مانی که مردی از فرزندان من را زیارت می کنی که همنام من است و شبیه ترین مردم به من می باشد. وقتی وی را دیدی سلام من را به ایشان برسان. این روایات در میان اهل سنت و شیعه معروف است و باز در تاریخ نقل شده است که زید بن علی، فرزند امام سجاد (ع) که یک شخصیت مبارز، نامدار و برادر امام باقر (ع) محسوب می شوند، وقتی به هشام بن عبدالملک وارد می شدند،او در توصیف امام باقر (ع) و برای اینکه ایشان را تحقیر کنند امام را تعبیر به بقره می کند. زید در جواب می گوید: پیامبر اکرم ایشان را باقرالعلوم نامیدند، تو وی را بقره می نامی، پس میان تو و رسول خدا (ص) چقدر فاصله است.(این التراب،ورب الارباب)
چرا امام باقر(ع) را پایه گذار نهضت علمی شیعه می دانند؟
جایگاه علمی امام باقر (ع) در همه عراق، شامات و جهان اسلام بی نظیر بود و هیچ کس از لحاظ علمی به جایگاه ایشان نمی رسیدند. بسیاری از بزرگان فقهای نامدار اهل سنت در برابر عظمت علمی این امام بزرگوار زانو می زدند از جمله حکم ابن عتیبه، ابو حنیفه، محمد ابن منکدر،مالک بن انس(صاحب کتاب الموطا) تعبیراتی در مورد امام باقر (ع) دارند که بیانگر فراوانی و گستردگی عظمت علمی امام در فقه، اعتقادات و شاخه های علوم اسلامی است. در میان امامان شیعه پس از امیرالمومنین (ع) بیشترین هجم روایات، مربوط به وجود مقدس امام باقر (ع) و امام صادق (ع) می باشد؛ این به بدان دلیل است که موقعیت خاص سیاسی آن روز جامعه و عصر جا به جایی قدرت بین بنی امیه و بنی عباس بود، فضایی را ایجاد کرد که امام باقر (ع) بتواند مکتب فقهی و علمی خود را پایه گذاری کند. بعد از ایشان، در زمان امام صادق (ع) این مکتب علمی به اوج شکوفایی خود رسید که قریب به 30 هزار روایات از وجود مقدس امام باقر (ع) و 16 هزار روایات از امام صادق (ع) به عنوان تراث،و میراث ارزنده فرهنگی و علمی شیعه ،امروز در اختیار ما قرار دارد و ما مدیون این مکتب عظیم هستیم که پایه گذار آن امام باقر (ع) است،نقل شده است در بین فرزندان امام حسین (ع) و امام حسن (ع) آنچه در زمینه علم تفسیر قرآن، علم کلام، حلال و حرام و فتوا صادر شده است، ازکسی جز امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نبوده است. اینها در آن زمان، به عنوان عالم، امام، فقیه و محدث شناخته می شدند و برخی از بزرگان اهل سنت مانند سفیان سوری و ابوحنیفه و غیره از محضر ایشان علم آموختند.
چرا امام باقر(ع) با تشکیل حلقه های درسی و تربیت شاگردان به تبیین کلیات کلامی و اصولی مکتب شیعی می پرداختند ؟
در سال های 94 تا 114 یعنی 20 سال از سال های پایانی حکومت و امپراطوری بنی امیه و آغاز حکومت بنی عباس، زمینه های پیدایش مکتب های فقهی، کلامی و حدیثی در تفسیر آیات و مباحث سیره اوج گرفت و ما شاهد ظهور و بروز مذاهب مختلف فقهی، کلامی، حدیثی و فلسفی در جهان اسلام هستیم و به مرور آثار فلاسفه یونان با ترجمه به جهان اسلام منتشر می شود که زمینه بروز و ظهور آرا و اندیشه های انحرافی و التقاطی اعم ازغلات، مشبَّهه، قدریه و مرجئه هستیم. در همین راستا امام باقر (ع) نامه ای به سعد بن عبدالملک (یکی از نوادگان عبدالعزیز بن مروان که تمایل زیادی به علویان داشت)، می نویسد و وی را «سعد الخیر» خطاب می کنند و از ایشان درخواست می کنند که جلوی عالمان بداندیش زمان را بگیرند و نگذارند اندیشه های انحرافی در بین مردم منتشر کنند.
بر همین اساس می توانیم سال 100 هجری که آغاز سده دوم قرون اسلامی است را متقارن زمان امامت امام باقر (ع) بدانیم. زمانی که توسط عمر بن عبدالعزیز تدوین حدیث آغاز می شود. فقه شیعه که برای حدود 50 یا 60 سال حالت سکون و رکود را داشت و آرای فقهی شیعه بیشتر در حد ،اذان، نماز میت و تقیه بود ولی با آغاز نهضت علمی امام باقر (ع) گامی در این بازه زمانی برداشته شد و در این عصر بود که شیعیان به تدوین فرهنگ عظیم خود که مشتمل بر فقه، تفسیر اخلاق و مبانی علم کلام و فلسفه بود، پرداختند. آنچه مسلم است این است که در مکتب تشیع ، دسترسی به علوم اصیل اسلامی تنها از طریق اهل بیت (ع) به علوم بی پایان رسول خدا (ص) ممکن است؛ به همین جهت وقتی امام باقر (ع) مردم را به بهره گیری از علوم اهل بیت (ع) دعوت می کنند به سلمه بن کهیل و حکم بن عتیبه می فرمایند: اگر شما به شرق یا غرب عالم بروید، علم بی خطا و علم صحیح را جز در خاندان ما نمی توانید بیابید، لذا این گونه بود که امام باقر (ع) به عنوان نماینده مکتب تشیع تلاش کردند تا نظریه های فقهی اهل بیت (ع) را اشاعه دهند و در عین حال موارد انحرافی جریان های مخالف را هم گوشزد می کردند که نمونه های آن را در مباحث فقهی و کلامی شاهد هستیم و ایستادگی در برابر موضوع انحراف طرفداران قیاس مثل ابوحنیفه و افکار انحرافی مرجئه ( گروه های افراطی بودند و برای ایمان، تنها همان باور درونی را کافی می دانستند و برای عمل صالح نقشی در ایمان و دین قایل نبودند)، امام باقر (ع) در برابر آنها موضع سختی می گیرند، ( در یک مقطع طرفداران ابو حنیفه که همان مرجئی ها بودند که این اعتقادات را گسترش می دادند.)
پیدایش مذاهب کلامی چون معتزله در عصر امام باقر(ع) چگونه بود در مورد روند اقدامات آنها توضیح دهید؟
معتزله، قدریه، زیدیه، خوارج، عثمانیه ور حروریه گروه های دیگری بودند که در عراق آن روز سر و صدای زیادی به پا داشتند و مردم را از عقاید اصیل اسلامی، آیات قرآن و تفسیر صحیح دور می کردند و این گونه بود که امام باقر (ع) مبارزه بسیار آشکاری را در برابر آنها انجام دادند که نمونه هایی از آن در تاریخ قابل مشاهده است.،مبارزه با اسرائیلیات و روایات مجعول توسط احبار تازه مسلمان یکی دیگر از تلاش های اجتماعی امام باقر علیه السلام بود،،بدین ترتیب میراث فرهنگی عظیم شیعی که امروز در کتب اربعه، آثار صدوق و شمار دیگری از آثار الهی و حدیثی شیعه و در منابع تاریخی از امیرالمومنین (ع) و اهل بیت (ع) امروز در دست ما است، این تراث عظیم و ارزنده در منابع فقهی و تفسیری شیعه را می توانیم از دستاوردها و تلاش های امام باقر (ع) بدانیم.
در حوزه فقه و اخلاق، فلسفه اخلاق، فقه و حقوق و حتی تاریخ و سیره آنچه که از جنگ های امیرالمومنین (ع) و از جنگ صفین روایت شده و از اخبار انبیا و اخبار مغازی، جنگ های پیامبر اکرم (ص)، احکام و مناسک حج و آنچه که از رسول خدا (ص) نقل شده است را از جملات گوهربار امام باقر (ع) استفاده می کنیم. ابان بن تغلب از شاگردان امام باقر (ع) است که روایات بسیاری را از موضوعات مختلف از امام در مغازی رسول خدا (ص) نقل کردند و کتاب هایی از شاگردان ایشان تا قرن ششم در دست بوده است. امام باقر (ع) به نوعی موسس مکتب فقهی شیعه و موسس مدرسه فقهی مدینه محسوب می شوند که در دوره فرزندان ایشان امام صادق (ع) و امام رضا (ع) گسترش پیدا می کند و بسیاری از قواید فقه برآمده از سخنان این امام بزرگوار است که از آن جمله می توانیم به اصل استصحاب همان قاعده «لا تنقض الیقین بالشک ..» و قاعده «نفی ضرر» اشاره کرد، که امام از وجود مقدس پیامبر اکرم (ص) نقل کردند که «لا ضر،ولا ضرر فی الاسلام»، و فقه شیعه متون فقهی و حقوقی بر اساس سنت نبوی را از دستاوردهای دوران امام باقر (ع) می دانیم. ابو زهره یکی از دانشمندان جهان اسلام می گوید که آن حضرت مفسر قرآن کریم و مبلغ فقه اسلامی بوده و فلسفه اوامر و نواهی الهی را به خوبی درک کرده بودند.
امام باقر (ع) در علم تفسیر شهرت به سزایی داشتند و درباره ایشان «ابن شهر آشوب مازندرانی» در المناقب می گوید که هیچ یک از فرزندان اهل بیت (ع) این علم گسترده در تفسیر کلام، فتوا، فقه و حقوق را به اندازه امام باقر (ع) در اختیار نداشتند و «ابن ندیم» در فهرست می گوید: کتاب تفسیری از وجود مقدس امام باقر (ع) تبیین شده است که شاگردان ایشان به نام «ابوالجارود، زیاد بن منذر کوفی» هر روز به مسجد النبی می آمد و تفسیر امام باقر (ع) را می نوشت که بخش زیادی از این تفسیر امروز در کتاب تفسیر «علی بن ابراهیم قمی» بخش دوم این تفسیر را تشکل می دهد و بخشی از این روایات در منابع تفسیری شیعه مثل مجمع البیان و تبیان شیخ طوسی راه یافته است.
امام محمد باقر(ع) چه اقداماتی در خصوص حفاظت از فرهنگ و هویت شیعی انجام دادند؟
بعد از جریان کربلا ما شاهد دو مسیر درحرکت سیاسی و اجتماعی شیعه هستیم، یک حرکتی که در قیام توابین، و مختار و زید بن علی در کوفه مشاهده می شود و قیام های خونینی که با توجه به عدم شناخت صحیح از جریانات اجتماعی و مقاومت شیعیان، پایه ریزی می شود و با یک شورش بر علیه حکومت مقتدر بنی امیه آغاز، و به شکل خونینی پایان، و بدون هیچ نتیجه ای به تاریخ سپرده شدند و شیعه هزینه های سنگینی را برای این قیام های بی نتیجه پرداخت کرد اما حرکت دوم ،روش صحیحی است که از وجود مقدس امام سجاد (ع)، امام باقر (ع) و امام صادق (ع) به دوش داشتند. آنها یک مسیر آرام و فرهنگی همراه با اعتدال را در رفتار سیاسی خود قرار دادند که در واقع با بیان معارف اسلام با تدوین فرهنگ مذهبی و تربیت نسل محدث و با پذیرش واقعیات اجتماعی، پایه های دستگاه حکومت های جور را به چالش کشیدند و ضمن نامشروع معرفی کردن حکومت آنان (واینکه خلافت حق مسلم امامان شیعه است و حتی حق پدران آنهاست که توسط قریش به زور ستانده شده است)در عین حال این مخالفت را در شکل یک مبارزه رسمی و مسلحانه قرار ندادند بلکه با نامشروع معرفی کردن حکومت ها و پرهیز دادن شاگردان،در همکاری این حاکمان و مبارزه منفی با آنها سعی کردند که پایه های اعتقادی شعیه را گسترش دهند ما در زندگی امام باقر(ع) همراهی هیچ نوع شورش و قیام مسلحانه ای را نمی بینیم و ضمن اینکه سعی کردند پایه های دین را به عنوان ، ارکان معرفی کنند نماز ، روزه، حج، زکات و مساله ولایت را مهمترین رکن دین معرفی کردند. امام باقر (ع) فرمودند شیعیان ما در بالاترین مراحل تقوا در زمره کوشندگان و وفاکنندگان عهد امامت هستند.
ولایت صرفا یک نقطه اختلاف بین ما و مذهب اهل سنت نیست بلکه ولایت نقطه چالش شیعه با همه مدعیان جهان است، یعنی مسئله رهبری و مدیریت زمان، مدیریت نسل ها و نوع زندگی، مدیریت نوع پوشش، خوراک و نوع نگاه به زندگی دنیا و آخرت که امروز دنیای غرب مدعی مدیریت این سبک زندگی هست ، شیعه به عنوان پویاترین مکتب جهان (برخواسته از مکتب امام باقروامام صادق ع)،طلایه دار رهبری و سردمداری یک سبک زندگی جدید، در برابر سبک زندگی ابتذالی غرب و زندگی انحطاطی صهیونیسم بین الملل است. اهل بیت (ع) به ویژه امام باقر (ع) در برابر غّلات که پایبندی به رفتارهای صحیح دینی نداشتند مقاومت کردند، امام صادق (ع) فرمودند: شیعیان ما در زمره بالاترین افرادی هستند که در شبانه روز 51 رکعت نماز را به جا می آورند و آنها شب ها در حال عبادت و روزها در حال روزه هستند، زکات اموال خود را پرداخت می کنند، به زیارت خانه خدا می روند و از تمام محرمات الهیه پرهیز و دوری می کنند.،
نظر شما