مسجد جامع ورامین؛ نمونه‌ای منحصر به‌فرد از تجلی معماری اسلامی ایرانی

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، مسجد جامع ورامین یکی از بناهای منحصر به فرد تاریخی در جنوب شرق استان تهران است که نقوش موجود بر روی آن چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. این مسجد در مرکزی ترین مکان در شهر ورامین قرار گرفته که سابقه ساخت آن به دوره ایلخانی باز می گردد و به گفته کارشناسان گچ بری های موجود بر روی آن از بی نظیرترین کارهای انجام شده در ایران است.

اهمیت اثر از آنجا مشخص می شود که این مسجد در سال 1310 که بسیاری از بناهای مهم کشور به ثبت ملی نرسیده بود، ثبت ملی شد و به عنوان میراثی گرانبها در تاریخ ایران برای همیشه به یادگار ماند.

مشهور است که ماهرترین معماران و نقاشان مسلمان ایرانی برای ساختن مسجد ورامین جمع شده‌اند و مسلم است که این مسجد باید هم یکی از نمونه‌های عالی معماری اسلامی قلمداد شود. این مسجد با نوع معماری‌اش جامع ‌ترین شاخصه‌های اثر هنری معماری ایرانی اسلامی را در خود جای داده است.

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به مسجد جامع ورامین توجه چندانی نمی شد و به دلیل مشکلاتی که وجود داشت مردم به این مسجد نمی رفتند و این بنای تاریخی به مخروبه تبدیل شده بود، به طوری که ژان دیولافوا در سفرنامه تاریخی خود می نویسد: «پس از تعارفات معموله و کمى استراحت به تماشاى مسجد جامع ورامين رفتيم، اين بنا در قديم بسيار عالى و با‌شکوه بوده ولى اکنون ويرانه‌اى بيش نيست و مومنين هم از ترس فرود آمدن طاق براى عبادت به آنجا نمى‌روند.»

اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و ایجاد نماز جمعه در شهرستان ورامین به این مکان توجه ویژه ای شد و این مکان به محل اجتماع فرهنگی مردم متدین ورامین تبدیل شده است.همچنین در طول سال نیز برنامه های فرهنگی در این مکان تاریخی برگزار می شود که به خاطر ویژگی های محیطی مسجد جامع اغلب با استقبال مردم مواجه می شود.

در زمان مغول اگر چه بسیاری از شهرهای ایران ویران شد اما ورامین به دلیل رونق کشاورزی در آن، رشد چشمگیری پیدا کرد و از قریه به شهر ارتقا یافت. در دوران سلطان محمد خدابنده کار ساخت مسجد جامع ورامین آغاز و در سال 726 به پایان رسید ولی سلطان محمد دیگر در زمان اتمام این مسجد زنده نبود و به همین خاطر نام ابوسعید بهادر بر روی کتیبه مسجد جامع ثبت شد که اکنون نیز از آن کتیبه اثری در مسجد نیست.

مسجد جامع ورامین یک بنای چهار ایوانی است که ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد و ضلع شرقی هم نقش ورودی - خروجیِ فرعی را داشته و امروز اطراف مسجد خالی است و معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است.

از ویژگی‏‌های گچ‏‌بری این بنا، وجود نقش‏‌های تزئینی‏ و ترکیبی متنوع و بی‏‌نظیری است که از ترکیب نقش‏‌های‏ گیاهی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر به وجود آمده‏‌اند. هم‏‌چنین داخل هر نقش با نقش‏‌های تزئینی دیگری پر شده‌اند و به همین دلیل نقش‏‌های به کار رفته بسیار متعدد و متنوع‏‌اند. در تزئین این بنا تنها از نقش‏‌های دوره‏ اسلامی‏ استفاده نشده است؛ بلکه کهن‏‌ترین و باستانی‏‌ترین نقش‏‌های‏ تاریخ هنر ایران، مانند صلیب شکسته (چلیپا)، در ترکیب با نقش‏‌های دوره‏‌ی اسلامی نیز به کار رفته‏‌اند.

ساختمان مسجد جامع ورامین در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (الجایتو) که یکی از معروف‌ترین ایلخانان مغول است آغاز شد. دوران الجایتو دوران نسبتا آرامی بود. الجایتو برخلاف مغولان چنگیزی فکر آبادانی ایران بود. او مسلمان شد و فرهنگ مردم ایران را رعایت کرد.

 مسجد جامع ورامین، مستطیلی است به طول حدود 66متر و عرض تقریبا 43 متر. در ساختمان آن از آجر استفاده شده. این آجرها در قسمت‌های مختلف به شکل‌های مختلف  کنار هم قرار گرفته‌اند و جنبة تزئینی دارند. سبک معماری مسجد، ایلخانی است که در حقیقت ادامة سبک سلجوقی بوده است.

این مسجد یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد. ضلع شرقی هم نقش ورودی - خروجیِ فرعی را داشته. امروز اطراف مسجد خالی است و  معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است.

ساخت مسجد در سال726 تمام شده. در آن سال الجایتو زنده نبود. دوران، دورانِ حکومت  ایلخانی دیگر، به نام ابوسعید بهادر بود. اگرچه این ابوسعید بهادرخان از جوانانِ نیک روزگار نبود، اما به هرحال در کتیبة مسجد نام او را ثبت کردند. البته آن کتیبه حالا دیگر وجود ندارد.