مسجد جامع «رجبعلی خیاط»؛ منحصر به‌فرد در کاشی‌کاری و تزئينات

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون های مساجدخبرگزاری شبستان، یکی از مساجد بر جای مانده از دوره قاجاریه تهران، مسجد جامع «رجبعلی خیاط» است که در محله درخونگاه واقع شده، مسجد حاج رجبعلی خیاط در زمان خود جزو مسجدهای اصلی شهر محسوب می شده و با وجود مقاومت‌های موجود زمانه اش با همت «رجبعلی» کدخدای محله سنگلج ساخته شده است. چنانکه گفته می‌شود دختر رجبعلی با آیت الله شریعتمداری پیش نماز وقت مسجد ازدواج می‌کند و اکنون جزو موقوفات نوه دختری حاج رجبعلی به شمار می آید.

این بنا در خیابان ۱۵ خرداد در گذر قدیمی درخونگاه واقع گردیده و از آثار دوره قاجاریه است که در دوره اخیر، متحمل تغییرات و تبدیلات بسیار شده است. این مسجد تاریخی در اصل در میان مجموعه ای مشتمل بر مسجد، تکیه و مدرسه قرار داشته و دارای صحن نسبتا وسیع، شبستان تابستانی و زمستانی، ایوان و مدرس زیبایی بوده که متأسفانه اکنون تنها بخشی از شبستان زمستانی و ایوان آن باقی مانده و بخش های دیگر تجدید ساختمان گردیده یا به بناهای تجاری و مسکونی تبدیل شده است.

شبستان مسجد از نظر کاشی‌کاری دوره قاجار و هنر معماری حائز اهمیت است و بدون شک عبادت در چنین فضایی بسیار آرامش‌بخش خواهد بود. ایوان رفیع مسجد دارای طاقنماهای جانبی، تزیینات کاشی و کتیبه ای سرتاسری است. در وسط دایره کاشی ایوان، نام استادکار و تاریخ اتمام تزیینات،«عمل کمترین استاد محمد قلی شیرازی سنه ۱۲۶۲» ثبت شده و بخش هایی از کاشیکاری ایوان فرو ریخته است.

در پشت ایوان مذکور، شبستان قدیمی مسجد با محراب و تزیینات کاشی قرار گوفته است. این شبستان توسط جرزهای آجری و پوشش طاق و گنبد مسقف شده است. بخشی از این شبستان، در دوره های جدیدتر فرو ریخته که به جای آن شبستانی با مصالح و شیوه جدید ساخته اند. این دو بخش توسط در آهنی به یکدیگر مرتبط می شود. در اطراف محراب و دیواره های شبستان، کتیبه های قرآنی بر کاشی نوشته اند که مرتبط به دوره قاجاریه است.

همچنین، بر بخشی از بدنه شبستان، اسامی مقدس را با کاشی و به صورت تزیینی نگاشته اند. پوشش محراب و طاقنماهای اطراف صحن، مزین به کاشیکاری است و بر قسمت قدیمی و اصلی آن، کاشیکاری هایی از دوره قاجار مورخ ۱۲۶۰ه-. ق نصب شده است . به جای شبستان تابستانی مسجد، بنای آجری در ۳ طبقه ساخته اند که طبقه زیرین به تجاری، طبقه همکف به زینبیه و طبقه سوم به مسکونی تبدیل شده است.

بنا دارای دو ورودی اصلی و فرعی است. ورودی فرعی، به صحن و ورودی اصلی، به شبستان مسجد باز می شود. سردر ورودی اخیر دارای کتیبه ای برای مورخ ۱۳۵۲ است و در حال حاضر به جای مدرسه و تکیه قدیمی، بناهای تجاری ساخته اند. این بنا به شماره ۴۱۴ به ثبت تاریخی رسیده است.

مسجد حاج رجبعلي علاوه بر کاربری مسجد، مدرسه علمیه نیز بوده است.از یکی از مهمترین شاخصه‌های این مسجد می‌توان به وجود نخستین سقف بیضی شکل در ایران و نخستین گنبد بیضی شکل در تهران در این بنای تاریخی اشاره کرد.همچنین وجود چاه قرآن در این مسجد تاریخی یکی دیگر از شاخصه‌های این مسجد است که در معدود مسجد تاریخی می‌توان آن را یافت. این مسجد داراي3 ايوان می باشد. ایوان اصلي در جهت قبله قرار دارد و دو ايوان كوچكتر در شرق و غرب حياط مرکزی واقع شده اند. هم چنين در بخش شمالي مسجد يك مهتابي موجود بوده كه هنگام زمستان در آن قسمت نماز برگزار مي‌شده است. در بخش شرقي يك خانه كوچك با حياط مركزي وجود دارد كه به نظر مي‌رسد خانه مدرسه باشد اما درمحله به خانه ميراب معروف است كه كاملاً در ارتباط با مسجد قرار دارد.

تركيب ساختار و تزئينات بي‌نظير مسجد آن را به يك بناي منحصر به فرد تبديل كرده و از ویژگی های منحصر به فرد این مسجد است. اين مسجد داراي يك گنبد در وسط و دو نيم گنبد در جهت شرق و غرب بوده كه دو شبستان با دو فرش انداز در ادامه اين دو نيم گنبد قرار مي‌گرفته است، كه علاوه بر زيبايي در تقويت گنبد اصلي مؤثر هستند. نمونه اين مسجدسازی را در مسجد اياصوفيا در استانبول تركيه و علاوه بر آن در مسجد شيخ عبدالحسين تهران مي‌توان مشاهده كرد.

دهانه قوس های اصلي آن 5/7 متر و گنبد ميانی روی پلان بيضی واقع است. طبق عكس های قديمی در جهت شرقی يك ورودی وجود داشته كه با يك هشتی به داخل حياط ارتباط پيدا می كرده است. بنا به گفته قديميان محله ورودی اصلي با يك جلو خان بزرگ در بخش شمالی قرار داشته كه با راهروهايی به داخل حياط وارد می شده است.