«علم بندان» نشانی از عشق و دلداگی

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ بوی ماه محرم که به مشام می رسد مردم بیرجند یاعلی گویان برای اجرای سنتی با قدمتی بیش از 100 سال به پا می خیزند و با اجرای مراسم «علم بندان» به استقبال ماه محرم می روند و عزاداری سالار شهیدان را آغاز می کنند.

سوز دل های مردم بیرجند با برافراشته شدن علم ها نمایان می شود و با کاروان عشاق کربلا همنوایی می کنند و همانند اجداد و یاکان خود به سوگواری حسین بن علی (علیه السلام) می نشینند و نمی گذارند علم بر روی زمین بماند.

مراسم و آیین زیبای علم‌بندان خراسان جنوبی به شماره 627 در ۲۲ اذرماه ۱۳۹۱ در فهرست آثار معنوی (ناملموس) به ثبت رسیده است تا به گوش نسل های آینده برسد و نگذارند این مراسم به فراموشی سپرده شود.

طبق شواهد تاریخی سابقه این مراسم در خراسان جنوبی به بیش از ۱۰۰ قبل بر می‌گردد و در گذشته در شهر بیرجند علمداران در محل هیات حسینی علم‌ها را می‌بستند و به طرف هیات فاطمیه (س) حرکت داده می‌شد، همچنین افرادی در گذشته وقف‌هایی برای مراسم علم گردان در استان انجام داده‌اند.

*علم بندان؛ نشان دهنده اخلاص و ارادت مردم بیرجند به اهل بیت(ع)

«علم» مهم‌ترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به‌شمار می‌رود و در هر یک از نقاط استان به خصوص بیرجند هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نام‌گذاری کرده اند و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند.

مردم بیرجند برای «علم» احترام زیادی قائل هستند و وقتی علم را می‌بندند، انگار دوباره به آن جان تازه می‌بخشند و با اجرای مراسم «علم بندان» یا «علم بندو» اخلاص و ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت(ع) نشان می‌دهند.

مراسم علم‌بندان یا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم است و در برخی روستاها این مراسم در روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.

روز علم‌بندان مردم را به وسیله چاووشی خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌کنند، پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس‌ها، دستمال و پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و در حین کار اسپند دود می‌کنند، کسی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.

در روز آخر ماه ذی الحجه برای اجرای مراسم علم بندان، سادات و بزرگان مقابل مسجد گردهم می آیند و بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر پارچه‌های سیاه و سبز آویخته و بر فراز آن قبه‌ای گنبدی شکل یا سرپنجه‌ای از جنس برنج می‌گذارند که نقش این پنج انگشت در بالای علم نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است، آنان نمادی می سازند از علم کربلا و سپس کسانی که قدرت مناسب و اندام ورزیده‌ای دارند علم را در دست گرفته و به عزاداری و نوحه‌ خوانی می‌پردازند.

پس از بستن علم یکی از سادات آن را برداشته و دور حسینیه می‌چرخاند و سپس در اطراف علم سینه می‌زنند که به آن «حسنی، حسینی» گفته می‌شود و در پایان علم‌ها را در جای مخصوص نصب می‌کنند.

در برخی نقاط استان، در زمان علم بندان اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب و یا اناری را به علم می بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه‌ای را به جای سیب و یا انار در داخل یکی از دستمال‌های علم گره می زنند.

از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم‌گردانان علم‌ها را در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر می ‌چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان فاتحه می‌خوانند.

هرکدام از علم‌ها به نام يکي از ائمه اطهار (ع) نامگذاری و برپا مي‌ شود و به اين ترتيب 12 علم به نام 12 امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی ‌هاشم حضرت ابوالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با پارچه‌ هايی به رنگ های مختلف پوشانده می ‌شود.

*برپاشدن علم عزاداری امام حسین در روستاهای اطراف بیرجند

در روستای چنشت بیرجند در هنگام مرگ افراد، علم می بندند و به خانه عزادار می‌برند و تا علم را بر در خانه نصب نکنند، میت را از خانه بیرون نمی‌برند و بستن علم در محرم در این روستا توسط دو نفر، صاحب علم انجام می‌شود که به آن ها آخوند می گویند و این شغل به طور موروثی به پسر بزرگ تر می‌رسد.

در روستای خلیلان به علم بندان «عقد علم» می گویند و برای بستن علم، مردم روستاهای نزدیک خود را به آن روستا می‌رسانند.

عقد علم در میدان ده و کنار چشمه انجام می شود و در هنگام بستن علم توسط بزرگان روستای خلیلان و روستاهای اطراف، ملای ده متنی را می خواند که عقد علم نام دارد.

مردم این روستاها درحین خواندن، وقتی به عبارتی مانند «کلیم الله را، خلیل الله را و رسول الله را» می‌رسند مردم همه با هم می گویند: «یعنی الله را».

در روستای مهموئی نیز علم را بزرگ ده که سید هم هست می بندد و اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب و یا اناری را به علم می بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه ای را به جای سیب و یا انار در داخل یکی از دستمال‌های علم گره می‌زنند.

در حال حاضر مراسم علم‌ بندان در شهر بیرجند در شب نخست ماه محرم در هیئت محبان الزهرا(س) با حضور تعدادی از سادات که به سادات علم‌دار معروف هستند، برگزار می‌شود.

*اجرای باشکوه مراسم علم بندو در بیرجند

امسال نیز با وجود شیوع ویروس منحوس کرونا مراسم «علم بندان یا علم بندو» در بیرجند تعطیل نشد و با رعایت پروتکل های بهداشتی مردم بیرجند علم ها را برپا کردند و «حی علی العزا» را به گوش عاشقان حسینی رساند.

عصر روز 18 مردادماه مصادف با آخرین روز ماه ذی الحجه هیئت محبان الزهرا(س) بیرجند با حضور عاشقان اهل بیت(ع) علم بندو را اجرا کردند و هر کسی با هر حاجتی به میدان می آمد و گره ای را می زد تا شاید گره گشا باشد.

به هر گوشه که نگاه می کردیم اشک از چشمان عاشقان سیدالشهدا(ع) سرازیر بود و در دل خود شاید سلامتی و عاقبت بخیری را طلب می کردند و نگذاشتند یک ویروس منحوس این عزاداری را از آنان بگیرند و باز هم مردم بیرجند نشان دادند که با شور و شعور و شوق به استقبال محرم می روند.

دشمنان بارها به دنبال خاموش کردن و به فراموشی سپردن مراسماتی از جمله «علم بندان» بودند اما هیچ گاه در اجرای نقشه های شوم خود به لطف خداوند متعال موفق نشدند و مردم بیرجند به دشمنان فهماندند که حتی یک ویروس هم نمی تواند جلوی اجرای مراسمی با قدمت بیش از 100 ساله در این دیار را بگیرد و هیچ چیز نمی تواند مانع عاشقان اهل بیت (ع) شود.

بیش از صد سال از اجرای مراسم علم بندو در بیرجند گذشته است و امروز نوبت به جوانان این دیار رسیده است تا علم را از روی دوش پدران خود بردارند و علم عزاداری امام حسین (ع) را بر پا کنند و به امید آن که هیچ وقت این علم بر روی زمین نیافتد.