«محتشم کاشانی» و مرثیه سرایی عاشورایی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، «کمال‌الدین علی محتشم کاشانی»  پدر مرثیه سرایی عاشورایی در سدۀ دهم هجری  زندگی می کرد؛ محتشم کاشانی در نوجوانی به مطالعۀ علوم دینی و ادبی معمول زمان خود پرداخت. مجموعه‌آثار  محتشم کاشانی پس از مرگش توسط یکی از شاگردانش در هفت‌کتاب جمع شد که مشتمل بر غزلیات، قصاید، قطعه، رباعیات، مثنویات و ترکیب‌بندهای  این شاعر مرثیه سرای ایرانی است.

آنچه محتشم کاشانی را بیشتر زبانزد خاص و عام کرده است ترکیب‌بند بلند معروف این شاعر پرآوازۀ و مرثیه‌سرای ایران در رثای امام‌حسین و شهدای کربلا  است. ترجیع بند محتشم کاشانی یکی از تاثیر گذارترین اشعاری است که در رثای ماندگارترین حماسه تاریخ  سروده شده است.  ترجیع بند محتشم  کاشانی در میان شیعیان امام حسین(ع) چون چشمه ای است جوشان که قیام  ایشان را چون رود  زنده می دارد .  این شعر بلند  در رثای امام شهیدان در همیشه تاریخ زمزمه خواهد شد و الگویی برای خلق آثار هنری عاشورایی از سوی هنرمندان است. شعری که زینت بخش مجاس آئینی برای سالار شهیدان است

 متن این ترجیع بند محتشم کاشانی به شرح زیر است:

باز اين چه شورش است که در خلق عالم است

باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

باز اين چه رستخيز عظيم است کز زمين

بي نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

اين صبح تيره باز دميد از کجا کزو

کار جهان و خلق جهان جمله درهم است

گويا طلوع ميکند از مغرب آفتاب

کاشوب در تمامي ذرات عالم است

گرخوانمش قيامت دنيا بعيد نيست

اين رستخيز عام که نامش محرم است

در بارگاه قدس که جاي ملال نيست

سرهاي قدسيان همه بر زانوي غم است

جن و ملک بر آدميان نوحه مي کنند

گويا عزاي اشرف اولاد آدم است

خورشيد آسمان و زمين، نور مشرقين

پرورده ي کنار رسول خدا، حسين

کشتي شکست خورده ي طوفان کربلا

در خاک و خون طپيده ميدان کربلا

گر چشم روزگار به رو زار مي گريست

خون مي گذشت از سر ايوان کربلا

نگرفت دست دهر گلابيبه غير اشک

زآن گل که شد شکفته به بستان کربلا

از آب هم مضايقه کردندکوفيان

خوش داشتند حرمت مهمان کربلا

بودند ديو و دد همه سيراب و مي مکند

خاتم ز قحط آب سليمان کربلا

زان تشنگان هنوز به عيوق مي­رسد

فرياد العطش ز بيابان کربلا

آه از دمي که لشگر اعدا نکرد شرم

کردند رو به خيمه ي سلطان کربلا

آن دم فلک بر آتش غيرت سپند شد

کز خوف خصم در حرم افغان بلندشد

کاش آن زمان سرادق گردون نگون شدي

وين خرگه بلند ستون  بيستون شدي

کاش آن زمان در آمدي از کوه تا به کوه

سيل سيه که روي زمين قيرگون شدي

کاش آن زمان ز آه جهان سوز اهل بيت

يک شعله ي برق خرمن گردون دون شدي

کاش آن زمان که اين حرکت کرد آسمان

سيماب وار گوي زمين بي سکون شدي

کاش آن زمان که پيکر او شد درون خاک

جان جهانيان همه از تن برون شدي

کاش آن زمانکه کشتي آل نبي شکست

عالم تمام غرقه درياي خون شدي

آن انتقام گر نفتادي به روزحشر

با اين عمل معامله ي دهر چون شدي

آل نبي چو دست تظلم  بر آورند

ارکان عرش را به تلاطم در آورند

بر خوان غم چو عالميان را صلا زدند

اول صلا به سلسله ي انبيا زدند

نوبت به اوليا چو رسيد آسمان طپيد

زان ضربتي که بر سر شيرخدا زدند

آن در که جبرئيل امين بود خادمش

اهل ستم به پهلوي خيرالنسا زدند

بس آتشي ز اخگر الماس ريزه ها

افروختند و در حسن مجتبي زدند

وآنگه سرادقي که ملک مجرمش نبود

کندند از مدينه و در کربلا زدند

وز تيشه ي ستيزه درآن دشت کوفيان

بس نخل ها ز گلشن آل عبا زدند

پس ضربتي کزان جگر مصطفي دريد

بر حلق تشنه ي خلف مرتضي زدند

اهل حرم دريده گريبان، گشوده مو

فرياد بر در ِ  حرم کبريا زدند

روح الامين نهاده به زانو سر حجاب

تاريک شد ز ديدن آن چشم آفتاب

چون خون ز حلق تشنه ي او بر زمين رسيد

جوش از زمين به ذروه عرش برين رسيد

نزديک شد که خانه ي ايمان شود خراب

از بس شکست ها که به ارکان دين رسيد

نخل بلند او چو خسان بر زمين زدند

طوفان به آسمان ز غبار زمين رسيد

باد آن غبار چون به مزار نبي رساند

گرد از مدينه بر فلک هفتمين رسيد

يکباره جامه در خم گردون به نيل زد

چون اين خبر به عيسي گردون نشين رسيد

پر شد فلک ز غلغله چون نوبت خروش

از انبيا به حضرت روح الامين رسيد

کرد اين خيال وهم غلط کار کان غبار

تا دامن جلال جهان آفرين رسيد

هست از ملال گرچه بري ذات ذوالجلال

او در دلست و هيچ دلي نيست بي ملال

ترسم جزاي قاتل او چون رقم زنند

يک باره بر جريده ي رحمت قلم زنند

ترسم کزين گناه شفيعان روز حشر

دارند شرم  کز گنه خلق دم زنند

دست عتاب حق به در آيد ز آستين

چون اهل بيت دست در اهل ستم زنند

آه از دمي که باکفن خون چکان ز خاک

آل علي چو شعله ي آتش علم زنند

فرياد از آن زمان که جوانان اهل بيت

گلگون کفن به عرصه ي محشر قدم زنند

جمعي که زد به هم صفشان شور کربلا

در حشر صف زنان صف محشر به هم زنند

از صاحب حرم چه توقع کنند باز

آن ناکسان که تيغ به صيد حرم زنند

پس بر سنان کنند سري را که جبرئيل

شويد غبار گيسويش از آب سلسبيل

روزي که شد به نيزه سر آن بزرگوار

خورشيد سربرهنه برآمد ز کوهسار

موجي به جنبش آمد و برخاست کوه

ابري به بارش آمد وبگريست زار زار

گفتي تمام زلزله شد خاک مطمئن

گفتي فتاد از حرکت چرخ بي‌قرار

عرش آن زمان به لرزه درآمد که چرخ پير

افتاد در گمان که قيامت شدآشکار

آن خيمه‌اي که گيسوي حورش طناب بود

شد سرنگون ز باد مخالف حباب وار

جمعي که پاس محملشان داشت جبرئيل

گشتند بي‌عماري محمل شتر سوار

با آنکه سر زد آن عمل از امت نبي

روح‌الامين ز روح نبي گشت شرمسار

وانگه ز کوفه خيل الم رو به شام کرد

نوعي که عقل گفت قيامت قيام کرد

بر حربگاه چون ره آن کاروان فتاد

شور و نشور واهمه را در گمان فتاد

هم بانگ نوحه غلغله در شش جهت فکند

هم گريه بر ملائک هفت آسمان فتاد

هرجا که بود آهويي از دشت پا کشيد

هرجا که بود طايري از آشيان فتاد

شد وحشتي که شور قيامت به باد رفت

چون چشم اهل بيت بر آن کشتگان فتاد

هرچند بر تن شهدا چشم کار کرد

بر زخم هاي کاري تيغ و سنان فتاد

ناگاه چشم دختر زهرا در آن ميان

بر پيکر شريف امام زمان فتاد

بي اختيار نعره ي هذا حسين زود

سر زد چنانکه آتش ازو در جهان فتاد

پس با زبان پر گله آن بضعةالرسول

رو در مدينه کرد که يا ايها الرسول

اين کشته ي فتاده به هامون حسين توست

وين صيد دست و پا زده در خون حسين توست

اين نخل تر کز آتش جانسوز تشنگي

دود از زمين رسانده به گردون حسين توست

اين ماهي فتاده به درياي خون که هست

زخم از ستاره بر تنش افزون حسين توست

اين غرقه محيط شهادت که روي دشت

از موج خون او شده گلگون حسين توست

اين خشک لب فتاده دور از لب فرات

کز خون او زمين شده جيحون حسين توست

اين شاه کم سپاه که باخيل اشگ و آه

خرگاه زين جهان زده بيرون حسين توست

اين قالب طپان که چنين مانده بر زمين

شاه شهيد ناشده مدفون حسين توست

چون روي در بقيع به زهرا خطاب کرد

وحش زمين و مرغ هوا را کباب کرد

کاي مونس شکسته دلان حال ماببين

ما را غريب و بي کس و بي آشنا ببين

اولاد خويش را که شفيعان محشرند

در ورطه ي عقوبت اهل جفا ببين

در خلد بر حجاب دو کون آستين فشان

واندر جهان مصيبت ما بر ملا ببين

ني ورا چو ابر خروشان به کربلا

طغيان سيل فتنه و موج بلاببين

تن هاي کشتگان همه در خاک و خون نگر

سرهاي سروران همه بر نيزه هاببين

آن سر که بود بر سر دوش نبي مدام

يک نيزه اش ز دوش مخالف جدا ببين

آن تن که بود پرورشش در کنار تو

غلطان به خاک معرکه ي کربلا ببين

يا بضعةالرسول ز ابن زياد داد

کو خاک اهل بيت رسالت به باد داد

خاموش محتشم که دلسنگ آب شد

بنياد صبر و خانه ي طاقت خراب شد

خاموش محتشم که ازين حرف سوزناک

مرغ هوا و ماهي دريا کباب شد

خاموش محتشم که ازين شعر خون چکان

در ديده ي اشگ مستمعان خوناب شد

خاموش محتشم که ازين نظم گريه خيز

روي زمين به اشک جگرگون کباب شد

خاموش محتشم که فلک بس که خون گريست

دريا هزار مرتبه گلگون حباب شد

خاموش محتشم که بسوز تو آفتاب

از آه سرد ماتميان ماهتاب شد

خاموش محتشم که ز ذکر غم حسين

جبريل را ز روي پيامبر حجاب شد

تا چرخ سفله بود خطايي چنين نکرد

بر هيچ آفريده جفايي چنين نکرد

اي چرخ غافلي که چه بيداد کرده اي

وز کين چه ها درين ستم آباد کرده اي

بر طعنت اين بس است که با عترت رسول

بيداد کرده خصم و تو امداد کرده اي

اي زاده زياد نکرده است هيچگه

نمرود اين عمل که تو شداد کرده اي

کام يزيد داده اي از کشتن حسين

بنگر که را به قتل که دلشاد کرده اي

بهر خسي که بار درخت شقاوتست

درباغ دين چه با گل و شمشاد کرده اي

با دشمنان دين نتوان کرد آن چه تو

با مصطفي و حيدر و اولاد کرده اي

حلقي که سوده لعل لب خود نبي بر آن

آزرده اش به خنجر بيداد کرده اي

ترسم تو را دمي که به محشر برآورند

از آتش تو دود به محشردرآورند

 شعر محتشم  کاشانی الهام بخش هنرمندان تجسمی بسیاری در سراسر ایران است؛ هر سال همزمان با ایام محرم  ترجیع بند «باز اين چه شورش است که در خلق عالم است» زینت بخش مراسم سوگواری سرور و سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین(ع) و یاران با وفای ایشان است و  در این ایام خیابان های شهر پر می شود  از علم، کتیبه ها و پوستر هایی که با ابیات شعر محتشم کاشانی عزای حسین را به شهروندان یادآوری می کند.