برف کویری در بلندترین شب سال

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی: کَف زنی به عنوان یکی از آیین های خراسان جنوبی قدمتی بیش از ۱۰۰ سال دارد در شب یلدا که در گویش بیرجندی به شو چِله کَلو معروف است همه اقوام در منزل بزرگ خاندان جمع شده و با خواندن دیوان حافظ و شاهنامه خوانی، کَف زنی و... به استقبال زمستان می روند.

 

با توجه به تنظیم گاه شماری بر اساس طبیعت و آب و هوای ایران این مهم مورد توجه کشاورزان و دامداران می باشد. در بین مردم خراسان جنوبی زمستان از اول دی ماه شروع شده و تا 10 بهمن (40 روز) ادامه دارد و به همین دلیل از آن به عنوان چِله کَلو و از ماه اسفند نه به عنوان زمستان که به عنوان ماه نوروز نام برده می شود. در ادبیات خراسان جنوبی واژه یلدا کمتر مورد استفاده گرفته و در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسناد شفاهی و مکتوب وجود دارد از واژه شب چله استفاده می شود.

 

با رسیدن شب یلدا روزها بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و به تدریج تاریکی کاهش و نور و روشنایی افزایش می یابد. در این شب طولانی آیین‌ها و مراسم‌های خاصی وجود دارد که شاید در دیگر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده و یا به فراموشی سپرده شده است.

 

از دیرباز و سال های بسیار دور در جای جای کشور پهناور ایران مراسم و آیین های مختلفی برگزار می شود. یکی از آین آیین ها مراسم شب یلدا و کَف زنی است که مردم دیار خراسان جنوبی از بیش از یکصد سال گذشته در اولین شب زمستان در منزل بزرگِ خاندان جمع شده و صاحب خانه همراه کَف زنی با هندوانه، اَنار، میوه خشک که در اصطلاح محلی به آن کِشته هلو، توت، زردآلو، آلبالو می گویند و گندم برشتک، کنجد، کَنو، مغز بادام، گردو، هسته زردآلو بو داده شده (بریان شده) همراه با گوشت قرمه و در اصطلاح محلی گوشت داغ از مهمانان خود پذیرایی می کنند.

 

کَف نوعی شیرینی، دسر سنتی در خراسان جنوبی است که به بستنی زمستانی نیز معروف است و مراسم کَف زَنی بیشتر در شب یلدا و ایام سرد زمستان در مراسم‌ و جشن‌های خانوادگی مورد استفاده قرار می گیرد ماده اصلی کَف ریشه گیاه چوبک است که در اصطلاح محلی به آن بیخ می گویند چوبک گیاهی بوته‌ای است و رویشگاه آن اغلب دامنه تپه‌ها بوده و فرم ظاهری آن به شکل کپه‌ای است .بنا به گفته تعدادی از افراد با تجربه و قدیمی بیرجند، ابتدا باید ریشه بوته چوبک(بیخ) را تمیز کرده و بعد از چند بار جوشاندن آب آن را دور ریخت و بار سوم که جوشانده طعم خوشایندی داشت آن را در ظرف سفالی( تَغار) ریخته و با کمک دسته گز مخلوط کرده و هم می زنند.

 

یکی از افراد مطلع در خصوص مراسم شب چِله (شب یلدا) در گفتگو با خبرگزاری شبستان قدمت شب یلدا را در کشور را به بیش از هفت هزار سال قبل می داند و با بیان اینکه ابوریحان بیرونی از شب یلدا به عنوان میلاد اکبر و میلاد خورشید نام برده است، می افزاید: مردم قدمت و پیشینه این رسم را نمی دانند و بر اساس رسومات و عادت در هر منطقه از کشور در این شب گرد هم جمع شده و با برگزاری مراسم مختلف لحظاتی را به شادی می گذرانند.

 

 

«ایمان محمدپور» رفتن به منزل بزرگ خاندان، خواندن دیوان حافط و شاهنامه خوانی، انجام بازی های محلی بزرگسالان با کودکان، برگزاری برنامه های مفرح و شاد و... را از برنامه های شب یلدا در نقاط مختلف کشور می داند و می گوید: در این شب مردم هر استان طبق رسوم خود پیش می روند به طور مثال خوردن آش دوغ یا شیر برنج در کهگیلویه و بویراحمد، خوردن میوه ازگیل در مازندران، خوردن خرما در فارس، نان سنگک همراه دلمه در کردستان، سبزی پلو با ماهی در قزوین و گوشت داغ بره در خراسان جنوبی و... از رسوماتی بوده که سال هاست در سب یلدا به آن پرداخته می شود.

 

وی با بیان اینکه هندوانه به اشتباه از میوه های مهم شب یلدا به شمار می رود، از مهمترین میوه شب یلدا به انار اشاره می کند و می گوید: انار میوه ای بهشتی بوده و با توجه به دانه های سرخ و نحوه چیدمان آن، مردم این میوه را باعث افزایش برکت و داشتن انرژی کافی برای در کنار هم ماندن اعضای خانواده می دانند و به همین علت بر خوردن اَنار در شب یلدا اصرار می کنند.

 

محمدپور گریزی به آسیب های وارده بر رسم و رسومات می زند و از صاحب نظران، رسانه ها و... می خواهد برای آسیب شناسی رسومات مختلف عزاداری ها، شب یلدا و... ورود کنند چرا که متأسفانه در سال های اخیر شاهد ورود برخی اقدامات مانند استفاده از تم یلدا و... و افزایش بار اقتصادی بر خانواده ها هستیم.

 

وی گردهم آمدن اعضای خانواده بدون داشتن دغدغه های مختلف نظیر آماده کردن ملزومات یلدایی با داشتن هزینه های هنگفت و... را از اهداف مهم شب یلدا می داند و از مردم می خواهد مانند آبا و اجدادمان به دنبال برگزاری اصل رسوم بدون قرار گرفتن در حاشیه ها باشیم.

 

وی از مراسم مهم شب یلدا(شب چِله) در خراسان جنوبی به خصوص بیرجند به مراسم کف زنی اشاره می کند و می گوید: در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در جنوب خراسان به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، آن را در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» اقدام به مخلوط کردن مایع و در اصطلاح محلی زدن کف می کنند تا زمانی که دسته گز در درون تغار به صورت عمودی بایستد کار زدن کف ادامه پیدا می کند و به این ترتیب در محیط سرد مایع به دست آمده را برای ساعت‌ها هم می‌زنند تا به صورت کف سفتی درآید.

 

 

محمدپور با بیان اینکه دسته گز از تعدادی چوب درخت انار ساخته می شود که در کنار هم و به صورت دسته قرار می گیرد، یادآور می شود: جوانان تَغار اول کف را چون شیرین نشده است برای تفریح و شادی بر سر و صورت هم می مالند و تَغار بعدی را که به صورت بستنی زمستانی درآمده را شیرین کرده و پس از تزئین میل کرده و به عنوان تحفه به همسایه ها هم پیشکش می کنند.

 

وی خوردن قورمه یا گوشت داغ بره را نیز در شب یلدا از رسومات خراسان جنوبی می داند و می گوید: در شب یلدا اقوام درجه یک دور هم جمع شده و قبل از مراسم کف زنی گوشت داغ به عنوان شام سِرو می شود.

 

وی با بیان اینکه به طور معمول همه خانواده ها در شب یلدا به دیدن بزرگ فامیل خود، پدر و مادر، پدربزرگ و... می روند، یادآورمی شود: برای به هم نخوردن دعوتی شب یلدا در هر خانواده، مهمانی بزرگ فامیل یک یا چند شب بعد از شب یلدا در منزل بزرگ هر خاندان برگزار می شود تا همه بتوانند با خیالی آسوده در این مراسم شرکت کنند و نکته جالب توجه این است که برگزاری میهمانی بزرگ در گروه های فامیلی اعلام می شود و میزبان از همه اقوام می خواهد تا در شب میهمانی آنچه در توان دارند اعم از کیک، کلوچه محلی، میوه خشک، آجیل و... را با خود بیاورند و به این ترتیب به صاحبخانه هم بار مضاعف اقتصادی وارد نشده و همه اعضای دور و نزدیک خانواده در شب یلدا دور هم جمع می شوند.

 

در ادامه کارشناس ارشد مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی در گفتگو با خبرنگار شبستان درخصوص رسم و رسوم شب یلدا، کف زنی و... در استان می گوید: مراسم یلدا در شب اول دی ماه در اقصی نقاط کشور و به تبع آن خراسان جنوبی برگزار می شود.

 

«فریبا کاهنی» با بیان اینکه مراسم شب یلدا در گویش بیرجندی به شو چِله کَلو معروف است، می افزاید: در بین مردم خراسان جنوبی زمستان از اول دی ماه شروع و تا 10 بهمن (40 روز) ادامه دارد و به همین دلیل از آن به عنوان چِله کَلو و از ماه اسفند نه به عنوان زمستان که به عنوان ماه نوروز نام برده می شود.

 

 

به گفته وی از گذشته های بسیار دور در جای جای کشور پهناور ایران مراسم و آیین های مختلفی در شب یلدا برگزار می شود. یکی از آین آیین ها در خراسان جنوبی به خصوص بیرجند مراسم کَف زنی است که در اولین شب زمستان اقوام در منزل بزرگ خاندان گرد هم جمع شده و پس از برگزاری مراسم کَف زنی، میزبان با هندوانه، اَنار، میوه های خشک که در اصطلاح محلی به آن کِشته خشک می گویند از میهمانان پذیرایی می کند.

 

وی یادآور می شود: خانم ها در خانواده قبل از شب یلدا اقدام به خشک کردن میوه هایی شامل هلو، توت، زردآلو، آلبالو کرده و در این شب به همراه گندم برشتک، کنجد، کَنو، مغز بادام، گردو، هسته زردآلو بو داده شده (بریان شده) و گوشت داغ از مهمانان خود پذیرایی می کنند.

 

کارشناس ثبت میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی استان در ادامه کَف زنی را یکی از مهمترین مراسم شب یلدا در این منطقه دانسته و می گوید: مراسم کَف زَنی بیشتر در شب یلدا و ایام سرد زمستان در دورهمی ها و جشن‌های خانوادگی مورد استفاده قرار می گیرد. کف نوعی شیرینی، دسر سنتی در خراسان جنوبی است که به بستنی زمستانی نیز معروف بوده و ماده اصلی کَف ریشه گیاه چوبک است. 

 

کاهنی با اشاره به ثبت این مراسم در فهرست آثار معنوی می افزاید: مراسم کف زنی به شماره 815 و مراسم شب چِله به شماره 807 در 4 بهمن سال 1391 در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است و قدمت بالای این مراسم از مهمترین دلایل ثبت آن در فهرست آثار معنوی می باشد.

 

به گفته وی شب یلدا(شو چِله) همه اقوام در منزل بزرگ خاندان جمع شده و با خواندن دیوان حافظ و شاهنامه خوانی و مراسم کَف زنی و... به استقبال زمستان می روند.

 

کاهنی با بیان اینکه امروزه در بسیاری از مراسمات رسمی کف زنی به‌ صورت نمادین و برای زنده نگه‌داشتن آیین‌های اصیل استان اجرا می‌شود، می گوید: کف از ریشه گیاه چوبک تهیه می شود به این ترتیب که ابتدا دو تا سه نوبت ریشه این گیاه را جوشانده و آب جوشیده شده دور ریخته می شود و سپس آن را در ظرف بزرگ سفال که در اصطلاح محلی از آن به تَغار نام برده می شود ریخته و با کمک دسته گز (تعدادی چوب انار یا گز شیرین) مخلوط کرده و در اصطلاح زده می شود تا به صورت خامه درآید.

 

 

کارشناس ثبت میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی ادامه می دهد: جوانان و کودکان در خانواده ها برای کامل شدن شادی و سرگرمی تَغار اول را بر سرو روی هم مالیده و تَغار بعدی با کمک شیره شکر، انگور و... شیرین شده و سپس با مغز بادام، گردو، بادیان و... تزئین و مانند خامه یا بستنی زمستانی سرو می شود.

 

به گفته وی برای گرامیداشت آیین و رسومات هنوز عده ای با آماده کردن کرسی و گذاشتن چراغ گردسوز، و قرار گرفتن برگه های میوه خشک شامل زردآلو، هلو، توت خشک، عناب و.... به استقبال زمستان می روند.

 

استاد و متخصص گیاهان دارویی هم در گفتگو با خبرگزاری شبستان در بیرجند در خصوص گیاه چوبک و خواص دارویی و... می گوید: پس از مطالعات انجام شده رویش گیاه چوبک در دانش بومی در منطقه شرق ایران به خصوص در خراسان جنوبی دیده می شود.

 

«محسن پویان» با اشاره به خاصیت شویندگی و کف کنندگی این گیاه و نبود صابون در سالیان گذشته، می گوید: با توجه به خاصیت کف کنندگی چوبک در گذشته های دور از پودر این گیاه برای شستن ظروف و البسه استفاده می شد.

 

وی با بیان اینکه از بیخ یا چوبک در متون قدیمی ایران به نام های چوبه، چوقان، گلیم شوی و.... نام برده می شد، تأکید می کند: چوبک گیاه دارویی است که ریشه آن گرم و خشک بوده و برای درد مفاصل از آن استفاده می شد.

 

این متخصص گیاهان دارویی با بیان اینکه مخلوط خاکستر ریشه این گیاه با سرکه و تبدیل آن به ضماد برای از بین بردن درد نواحی از بدن استفاده می شود. از دیگر خواص دارویی این گیاه به عطسه و مدرآور بودن آن اشاره می کند و می گوید: این گیاه با افزایش حجم ادرار باعث خرد شدن سنگ مثانه می شود و علاوه بر آن به صورت مکمل دارویی و برای دردهای سیاتیک از پودر خاکستر ریشه چوبک برای درمان نقرس، افزایش اسید اوریک خون و... استفاده می شود.

 

 

دکتر پویان دم کرده یک گرم ریشه چوبک (فقط یک گرم) در یک لیوان آب جوش و مصرف آن قبل از غذا را باعث لاغری می داند و می گوید: برای رفع خارش پوست نیز دم کرده 5 گرم پودر ریشه در حدود 4 تا 5 لیوان آب و استفاده آن به صورت استعمال خارجی مؤثر است.

 

وی دم کرده ریشه این گیاه و استفاده از آن به صورت دهان شویه را در کاهش ورم لوزه و گلودرد مؤثر می داند و می افزاید: علاوه بر خواص دارویی با توجه به پایداری کف ریشه این گیاه، از جوشانده ریشه چوبک برای زدن کَف در مراسم شب یلدا نیز استفاده می شود.

 

 استاد پویان گریزی به مطالعاتش بر روی این گیاه می زند و می گوید: در بررسی های به عمل آمده قدمت این گیاه در خراسان جنوبی به بیش از 200 سال قبل برمی گردد و  رویش این گیاه به صورت مرتعی بوده و در مقابل خشکسالی مقاوم است.

 

وی علت جوشاندن ریشه این گیاه(بیخ) را از بین بردن مواد مضر آن دانسته و می گوید:امروزه علاوه بر خواص دارویی از ریشه چوبک برای مراسم کَف زنی در شب یلدا استفاده می شود و بعد از آماده شدن کف و شیرین شدن آن با شیره شکر، انگور و... مورد استفاده قرار می گیرد.