برپایی دوباره نشست‌های تخصصی انجمن مفاخر گیلان/ بررسی سکه‌ها و معرفی ضرابخانه‌های گیلان

خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ پیش از آنکه ناصرالدین شاه قاجار، در سفرهای خود به فرنگ با دستگاه ضرب سکه آشنا شود، در هر منطقه از ایران، حاکمان محلی برای خود جداگانه سکه ضرب می‌کردند. حالا تصاویر و نوشته‌های حک شده بر آن سکه‌ها هرکدام حرف‌های ناگفته زیادی برای خود دارند و هر سکه می‌تواند روایت‌گر بخشی از تاریخ این سرزمین باشد. بقول یک پژوهشگر، سکه‌های هر دوره نماینده عادت‌ها، آداب و رسوم، خط و زبان، هنر، مذهب، وضعیت اجتماعی است و بررسی سال ضرب سکه هم فراز و فرود یک تمدن و وضعیت اقتصادی دولت‌ها را روایت می‌کند.

با پایان شیوع کرونا، بار دیگر نشست‌های تخصصی انجمن مفاخر گیلان در مجتمع خاتم الانبیا(ص) برپا می‌شود و در نخستین نشست از دوره جدید، سکه‌های ضرب شهرهای گیلان بررسی شد. « حسن اکبری» مجموعه‌دار گیلانی است که با هزینه شخصی تاکنون توانسته بیش از ۳۰۰ سکه ضرب گیلان را خریداری کرده و پیرامون آن پژوهش کند.

وی، پیرامون علم سکه‌شناسی می‌گوید: سکه‌شناسی قسمت مهمی از باستانشناسی است و منحصر به رشته خاصی نیست. در سکه شناسی به ابزارهایی از قبیل توزین، عیارسنجی، مهر و سرسکه و ضرابخانه توجه می‌شود. سکه اثری باستانی است که علاوه بر پدیده اقتصادی، به باستان شناسی، تاریخ، کتیبه خوانی، زبان شناسی و تشخیص علائم روی سکه و جغرافیای حکومت‌ها را می‌توان از آن احصا کرد.

اکبری که ۵ تیرماه در نشست تخصصی انجمن مفاخر سخن می‌گفت، سکه‌های ضرب شهرهای گیلان را از دوره ساسانی تا قاجار بررسی کرد. این مجموعه دار می‌گوید: وقتی یک سکه را بررسی می‌کنیم علاوه بر جنس فلز که معمولا طلا، نقره یا مس و مفرغ است، به زبان و خط روی سکه، تاریخ و محل ضرب هم توجه می‌کنیم. سکه‌ها معمولا حاوی تصاویری از حاکمان محلی است و از روی شکل لباس، آرایش مو و ریش و صورت، نوع زیور آلات، می‌توان تاریخ اجتماعی، مذهب و مباحثی همچون اسطوره شناسی را بررسی کرد.

وی اشاره می‌کند که تاریخ ضرب سکه در گیلان به اواخر دوره ساسانی می‌رسد. در آن زمان تقسیمات جغرافیایی همانند اکنون نبود و نمی‌توان بین گیلان و مازنداران تفکیک سرزمینی قائل شد و سکه‌های حکام محلی «تبرستان» به نوعی میان گیلان و مازندران مشترک بود. اواخر دوره ساسانی در این محدوده، «گاوباریان» حکومت می‌کردند و به پادشاهان آن «اسپهبدان» گفته می‌شد. این سکه‌ها شباهت بسیاری به سکه‌های دوره ساسانی دارند. قطر آنها کمی از سکه‌های ساسانی کوچک‌تر است. روی این سکه‌ها معمولا تصویری از حاکم حک شده که از روی سکه‌های خسرو پرویز برداشته شده است و در پشت آنها آتشکده زرتشتیان به چشم می‌خورد. نوشته روی سکه‌ها به خط پهلوی و بعدها در حاکمان عرب نام‌ها به عربی نوشته شده است. نظیر؛ سکه سعید بن دعلج، سکه عمر بن علا و سکه سلیمان. در دوران سلیمان حاکم عرب تبرستان تصویر انسان حذف و از علائم استقاده شد.

اکبری با اشاره به مقاومت مردم گیلان در برابر حمله اعراب، توضیح می‌دهد: گیلان همواره دژ مستحکم در مقابل تهاجم اعراب بود و مناطقی که به تصرف اعراب در می‌آمد سکه‌های اموی و بعد از آن عباسی رایج می‌شد. با توجه به دفع حملات اعراب به تبرستان سکه‌های بسیار کمی از امویان ضرب طبرستان وجود دارد. شاید این نمونه هنگام پیشروی سپاه امویان پشت دروازه‌های طبرستان ضرب شده است. نخستین سکه، با طراز اسلامی ضرب طبرستان در دوره عباسی به سال ۱۹۰ قمری داریم. بعد از تشکیل حکومت شیعی در گیلان، ضرابخانه‌هایی در گیلان پدید آمد. مهمترین ضرابخانه در هوسم رودسر گیلان بود. سکه هوسم ۳۴۱ قمری داریم که روی آن نوشته شده : لله / محمد رسول الله / احمد بن ابوالفضل جعفربن محمد بن رسول الله و در حاشیه، بسم الله ضرب هذا الدرهم بهوسم سنه احدی و اربعین و ثلثمائه.

دوره بعدی، جستانیان است که در منطقه شاهرود نزدیک منجیل و سپیدرود کنونی سکونت داشتند و تختگاه آنان رودبار بود. در این دوران، سکه ماناذر بن جستان را داریم که روی سکه لله / محمد رسول الله / الملک ماناذر بن جستان نوشته شده و در حاشیه، لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ بفرح المومنون بنصرالله. پشت سکه، لا اله الا الله وحده لا شریک له / المطیع لله و درحاشیه داخلی بسم الله ضرب هذا الدینار بالرودبار حک شده است. در دوره آل زیار، در منطقه گیلان سکه نداشتیم. بیشتر در جرجان، ساری و آمل بود. در دوره آل بویه دیلم و رویان و هوسم سکه داشتیم. سکه‌هایی با ضرابخانه دیلم و کرسی دیلم در دوره‌های مختلف دیده شده است.

اکبری با اشاره به اداره گیلان توسط حاکمان محلی تا پیش از حمله مغول، ادامه می‌دهد: در شرق گیلان، آل کیا که زیدی مذهب بودند، حکومت می‌کردند. در این دوره سکه‌های زیادی بدست نیامده و یک سکه منصوب به حکومت آل کیاست. پس از حمله مغول ما شاهد سکه‌هایی از ضرابخانه‌های جدید در گیلان هستیم. مانند رشت و فومن و لاهیجان. البته گیلان توسط مغولان بصورت کامل فتح نشد. سکه‌های ضرب شهرهای گیلان در دوره مغولان و تیموریان به معنی فتح کامل گیلان به‌دست این حکومت‌ها نیست. بلکه در برهه‌هایی از تاریخ مهاجمین، حاکمان محلی گیلان را مجبور به پرداخت باج و خراج می‌کردند و برای جلوگیری از ویرانی گیلان این خراج‌ها پرداخت می‌شد. به همین دلیل مهاجمین سکه به نام شهرهای گیلان ضرب می‌کردند که نشان از تسلط آنها بر حکام محلی بود. البته برای مدت کوتاهی پس از مرگ ایلخان مغول این خراج قطع می‌شود. نمونه سکه‌های این دوران؛ سکه غازان محمود و ابوسعید، ضرب لاهیجان و سکه ابوسعید بدون نقطه در ضرابخانه رشت است.

این مجموعه‌دار، سکه‌های دوره صفوی را هم بررسی کرده و اضافه می‌کند: در دوره صفویه شاهد ایجاد ضرابخانه‌های بسیاری در گیلان هستیم. در زمان شاه عباس اول صفوی، گیلان تحت قیمومت حکومت مرکزی قرار گرفت و از این پس ضرابخانه‌های اصلی مانند رشت و لاهیجان تا دوره قاجار سکه ضرب می‌کردند. ضرابخانه‌های دیگری هم مانند فومن، کوچسفان و تمیجان در مقطعی سکه ضرب می‌کردند. مثلا سکه‌هایی به نام شاه اسمعیل اول، تهماسب اول، محمدخدابنده، عباس ثانی و سلطان حسین صفوی و نمونه‌ای از سکه شاه اسمعیل دوم صفوی ضرب کوچسفان و نمونه‌هایی از سکه‌های دوره افشاریه ضرب دارالمرز رشت مربوط به شاهرخ افشار و سکه ضرب رشت بنام عادلشاه افشار، سکه‌های کریم خان زند ضرب دارالمرز رشت، نمونه‌های بسیار کمیاب از علیمرادخان زند ضرب دارلمرز رشت، سکه بنام محمدحسن خان قاجار ضرب رشت و مازندران، سکه‌هایی بنام فتحعلی شاه قاجار ضرب دارالمرز رشت و… نمونه‌هایی است که بنده در مجموعه شخصی دارم.

در دوره افشاریه سکه‌های زیادی از خود نادر در گیلان مشاهده نشده اما جانشینان نادر سکه‌های زیبایی در رشت ضرب کردند. دوره زندیه به وفور از ضرابخانه رشت سکه داریم اما سایر ضرابخانه‌های دیگر به حاشیه رانده شده‌اند. در دوره قاجار نیز سکه‌های زیبایی از محمد حسن خان قاجار ضرب رشت داریم. همچنین سکه‌های بسیار کمیابی توسط هدایت الله خان فومنی ضرب شده‌اند. در دوران ناصرالدین شاه قاجار که بصورت ماشینی سکه ضرب شد و سکه‌ها از حالت چکشی به ماشینی تغییر شکل داده‌اند. «حسن اکبری»، معتقد است باید در گیلان یک موزه تخصصی سکه شناسی داشته باشیم. زیرا رشت، روزگاری بارانداز کالاهای تجاری و دروازه اروپا بود و وجود ضرابخانه های متعدد در گیلان، این پتانسیل را دارد که از طریق تحقیق بر سکه ها ، بخشی از تاریخ گیلان را بررسی نمود.