گمانه زنی های باستان شناسی در تونل دستکند گلسرک

خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ نور چراغ قوه، تاریکی مطلق داخل تونل را می شکند. ورودی باریک تونل ها ایجاب می کند تک نفره و پشت سرهم حرکت کنیم. صدای خش خش برگ های خشک شده زیر پا، تنهای صدایی است که داخل راهروهای تاریکی می‌پیچد. جلوتر که می‌رویم یک آن راهنما می‌گوید سرها را پایین بیاورید. سایبان کلاه جلوی دید را می‌گیرد، ولی می‌فهمم که آرامش خفاش‌ها را بهم زده‌ایم. صدای برهم خوردن بال خفاش‌ها در تمام تونل می‌پیچد و پرواز کنان به بخش‌های تاریک‌تر تونل می‌روند. حرکت ما داخل تونل ادامه دارد، هرچه جلوتر می‌رویم بر تعداد خفاش‌ها افزوده می‌شود و من خوشحالم که لااقل داخل تونل از نیش پشه‌های سمی جنگل در امان مانده‌ایم. کسی به غذای خفاش‌ها کاری ندارد. راهنما چراغ قوه را روی کولونی خفاش‌ها می‌گیرد که بهتر بتوانیم تجمع آنها را روی طاق ضربی‌های تونل ببینیم. گروهی چند نفره، بال‌های خود را دور خود جمع کرده و بر پاهای خود به سقف چسبیده‌اند. دوباره هجوم خفاش‌ها و هشدار دوباره راهنما، کلاه از سرم می‌افتد، بی‌حرکت می‌مانیم.

راهنما می‌گوید: همیشه داخل تونل پر از خفاش است. اما تعجب می‌کنم هیچ وقت تا این اندازه خفاش به صورت گروهی در تونل جمع نمی‌شدند. یک خفاش بر لباس راهنما کز کرده است. «سجاد صولت شهرستانی» نور را روی خفاش می‌افکند. حالا می‌توان پرده ظریف کشیده شده بر این موش پرنده را دید. راهنما می‌گوید معلوم است خفاش نابالغ است و از تعداد بچه خفاش‌ها علت تهاجمی شدن خفاش‌ها را می‌فهمیم. فصل زادآوری خفاش‌ها تازه تمام شده، خفاش‌ها که تا بزرگسالی از فرزندان خود مراقبت می‌کنند، احساس خطر کرده و تهاجمی خود را به ما و دیوارها می‌کوبند. اگرچه بخش کوچکی از تونل را پیموده‌ایم، ولی راهنما توصیه می‌کند برای حفظ سلامتی خفاش‌ها بهتر است دوباره از مسیر جنگل کوه را دور بزنیم و هرجا که برجک‌های دیدبانی به سمت تونل‌ها هدایت شده، دوباره داخل تونل برویم.

دوباره یاد شیب تند مسیر می‌افتم که با چه مشقتی کوه را بالا آمدیم. دست آویزمان ریشه‌های درختان بود و شاخه‌های آویخته و نگرانی مدام از خاک لغزان زیر پا و سر خوردن. اگرچه راهنما امیدواری می‌دهد که ادامه مسیر شیب‌های ابتدای مسیر را ندارد، ولی این گفته برای ناواردان از سوی کسی که از بچگی بارها از کوه‌های گلسرک بالا و پایین رفته، تنها یک دلخوشی است.

پیاده روی داخل جنگل ادامه دارد و در مسیر راه دهیار روستای گلسرک پیرامون برج‌های ۱۶گانه تونل‌های اسرارآمیز، موقعیت قرارگیری و اشراف آن به جاده اصلی رشت به قزوین توضیح می‌دهد: تونل درست بالای قله است و از آن بالا نه تنها جاده و کاروانسرای لات بلکه تمام مسیر جاده پیداست. عین همین تونل در روستای نقله بر هم هست. ۱۶برج نگهبانی دارد که از ۳۰۰متری دامنه کوه شروع می‌شود. ۲ تا از این برجک‌ها در حوزه جغرافیایی امامزاده هاشم است و بقیه در گلسرک.

برج‌های نگهبانی با یک رشته تونل‌های زیرزمینی بهم متصل هستند. تونل‌ها راهروهای جداگانه‌ای دارد که هر راهرو به یک برجک نگهبانی می‌رسد. برجک‌ها بر لبه کوه و در جایی قرار گرفته که تمام اطراف دیده شود. سه اتاق بزرگ دارد. یک محوطه وسیع مسقف که حدود چهار متر عرض و هشت متر طول دارد ولی سقف به مرور زمان فروریخته است. تونل‌های تاریخی گلسرک، وقتی بر سر زبان‌ها افتاد، که اداره راه تصمیم داشت جاده رشت به سمت قزوین، درست روبروی کاروانسرای لات (شاه عباسی) را تعریض کند و برداشت پیچ خطرناک روستای گلسرک، مستلزم برداشت کوهی بود که یک سازه دستکند تاریخی بالای آن قرار داشت.

مرداد سال گذشته، سجاد صولت شهرستانی به عنوان یک فعال گردشگری، با رسانه‌ای کردن خطر تخریب این رشته تونل‌ها، از اداره کل میراث فرهنگی کمک می‌خواهد. با ورود میراث فرهنگی، بررسی‌های اولیه صورت گرفته و با تشکیل پرونده ثبتی به کمتر از یک ماه، این تونل‌ها به شماره ۳۳۴۷۸ در تاریخ ۱۶/۶/۱۴۰۰ثبت اضطراری می‌شود. راه دسترسی به این تونل به‌قدری چالش برانگیز است که با کوچکترین بارندگی و لغزندگی زمین، امکان صعود به بالای کوه و دیدن تونل‌ها نیست. به‌همین دلیل طی یک ماه اخیر و با خشک شدن زمین، شهرستانی، راهنمای تیم میراث فرهنگی شده تا تعیین حریم میراثی این تونل ها مشخص شود.

وی می‌گوید: سال گذشته که فرماندار شهرستان رشت را آوردیم و از نزدیک تونل‌ها را بررسی کرد، مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار برای کاوش‌های اضطراری و تعیین حریم و استحکام بخشی اولیه تخصیص یافته است. دهیار گلسرک درباره قدمت تونل‌ها می‌گوید: درباره تاریخ ساخت اثر اختلاف نظر هست. من در راهروها دو تاریخ ۱۳۳۷ و ۱۳۴۴ دیده‌ام که به‌نظر می‌رسد استادکار مرمت، بر روی سیمان، سالِ تعمیر بنا را یادداشت کرده است. پیرمردهایی در گلسرک در قید حیات هستند که به یاد دارند، این سازه تعمیر شده است. پدربزرگ خودم یکی از آنها بود و می‌گفت تعمیر در سال یاد شده توسط مهندسان آمریکایی صورت گرفته است و هر چند وقت یکبار برای بررسی می‌آمدند و اگر حتی چندسانتی متر دیوار کج بالارفته بود، دستور می‌دادند تخریب شود و از نو بسازند. فرد دیگری که در ارتش خدمت می کرده، تعریف می کرد که سنگ‌های مورد نیاز دیوار چینی را با کامیون از منجیل می‌آورده است و چون راه دسترسی به تونل وجود ندارد، سربازان را اجیر کرده و از ابتدای کوه تا تونل، مصالح دست به دست بالا می‌رفت.

سجاد صولت شهرستانی، به بازدیدهای مدیرکل میراث فرهنگی گیلان و باستان شناسان این اداره از تونل‌ها هم اشاره دارد و می‌گوید: بخش‌هایی از تونل به‌ویژه در بخش برجک‌های دیدبانی، مصالح ملاط بتن است و این نشان می‌دهد در پهلوی اول ساخته شده ولی در بخش هایی ملاط آهک و ساروج بکار رفته و تخمین می‌زنند مربوط به دوره قاجار است.

البته به گفته جهانی، مدیرکل میراث فرهنگی گیلان، احتمال دارد این تونل دستکند، بخشی از بقایای یک قلعه تاریخی باشد که در دوره‌های بعد هم مرمت و مورد استفاده قرار می‌گرفته است. شاید این تونل‌های تاریخی باتوجه به موقعیت استراتژیک آن، بقایای قلعه کیائیان(حاکمان محلی شرق گیلان پیش از صفویه) در منطقه تاریخی «کوهدم» باشد. ولی این نظریات پس از حفاری‌های باستان شناسی دقیق قابل استناد است.

در پیاده روی در حریم تونل به حفره‌های عمیقی می‌رسیم که به گفته دهیار گلسرک، کار حفاران غیرمجاز است. من به عمق چاهی می‌نگریستم که گنج یابان، چگونه با بیل و کلنگ آن را کنده‌اند. زیرا امکان حمل دستگاه‌های پیشرفته و سنگین در چنین مسیر خطرناکی امکان ندارد.

شهرستانی می‌افزاید: اهالی گلسرک همیشه از وجود این تونل‌ها باخبر بودند ولی برای آنکه مورد دستبرد حفاران غیر مجاز قرار نگیرد، موضوع را رسانه‌ای نمی‌کردیم و اگر تعریض جاده، تخریب تونل‌ها را تهدید نمی‌کرد، ترجیح می‌دادیم تونل ها همچنان در جنگل مدفون بماند.

شهرستانی یکی از برج‌های دیدبانی را نشان می‌دهد که سردر آن فروریخته است. بقایایی از گونی‌های کنفی و قیر در بخش های تخریبی دیده می‌شود. شهرستانی می‌گوید: بخش‌های ورودی معلوم است که دهه ۴۰ مرمت شده است. به‌نظر می‌رسد یک رشته تونل ابتدا با دست کنده شده و سپس آن را به شیوه طاق ضربی آجر چینی کرده‌اند. بالای طاق ضربی‌ها، هواکش‌هایی هم تعبیه شده است. ورودی تونل‌ها در و پنجره هم داشته ولی بعد از انقلاب درها را کنده‌اند و همین امر در کنار عوامل طبیعی باعث فرسایش و تخریب بخش‌هایی از تونل شده است.

دوباره داخل یکی دیگر از تونل‌ها می‌شویم. شهرستانی باز هم هشدار می‌دهد، اما این بار نه بخاطر هجوم خفاش‌ها، که سقف جابجا فروریخته است و خطر ریزش مصالح تهدیدمان می‌کند. این رشته تونل‌ها، چند سالن هم داشته و سقف آنها فروریخته است. دیوارهای باریک در برخی از بخش‌ها هم فشرده شده و راهروها باریک‌تر می‌شود. گلسرک که از دهه ۶۰، بار زباله‌های سراوان را به‌دوش کشیده، پتانسیل‌های بالایی برای گردشگری تاریخی دارد. بجز تونل تاریخی گلسرک و کاروانسرای لات -که به بخش خصوصی واگذار شده- راه قدیم رشت به سمت سنگر که از کناره همین کوه به امامزاده هاشم و قزوین می‌رسید، بخشی از تاریخ این منطقه است. راهی که شاهان قاجار از یک پل تاریخی در دروازه گیلان، منجیل (منگیل) عبور کرده و از شاقاجی به سنگر و سپس انزلی می رفتند. حالا تونل‌های گلسرک ثبت ملی شده و خطر تخریب آن برداشته شده است. اما تا همانند تونل های دستکند نوش آباد کاشان بروی گردشگران باز شود، راه درازی در پیش دارد.