خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ شهر تاریخی گسگر، بزرگترین شهر تا پیش از دوره صفویه در شمال کشور بوده است. تا پیش از صفویه گیلان توسط حاکمان محلی اداره می شد. شرق گیلان یا «بیه پیش» توسط کیائیان و با مرکزیت لاهیجان و غرب گیلان یا «بیه پس» به مرکزیت گسگرات توسط خاندان آل اسحاق اداره می شد. اگرچه امروز لاهیجان شهری آباد است، ولی نام گسگر یا گسگرات تنها در منابع تاریخی آمده و اثری از بزرگترین شهر شمال کشور در آن دوران نیست.
امروزه بقایایی از یک شهر تاریخی به نام گسگر در جنگل های «هفت دغنان» در غرب گیلان شناخته می‌شود. «هفتا خان» یا «هفت دغنان»، نام جنگلی در «شهرستان صومعه» سراست که راز و رمز زیادی در خود نهفته دارد. مهمترین رازِ بزرگترین شهر شمال کشور پیش از دوره شاه عباس اول صفوی، این است که به چه علت یکمرتبه خالی از سکنه شده است. گسگر از هفت دهکده تشکیل شده بود. به گزارش «کوک»- که در۱۱۵۹قمری از این منطقه بازدید کرده- «به سبب عمل آوردن ابریشم فراوان و پارچه های ابریشمین بر سر زبانها افتاده است.»
قصبه گسگر به گزارش «کلنل ترزل» (۱۲۲۴ قمری) چهارصد خانوار داشت و تا دوره قاجار نیز پابرجا بوده است. آنچه امروز از این شهر باقی مانده، ویرانه های چند بنای تاریخی همچون بقایای ۲ باب حمام، سه پل خشتی، مسجد و راه سنگفرش دوره عباسی و گورستان است. دهه ۱۳۴۰ دکتر «منوچهر ستوده» از بقایای شهر گسگر در هفت دغنان بازدید کرده و گزارش‌هایی در این باره نوشته است. یکی از مهمترین علت‌هایی که بقایای این شهر به‌سرعت رو به زوال رفته، و امکان پژوهش‌های باستان شناسی در آن نیست، توسعه زراعت چوب در دهه های اخیر با مجوز مسئولان بوده است. در طی این سال‌ها، ریشه درختان هرآنچه از شهر باستانی گسگر باقی مانده بود، ترکانده است. افزون بر آن حفاری‌های غیرمجاز توسط گنج یابان، مزید بر علت شده و ۱۲۰هکتار از محدوده مرکزی حکومت آل اسحاق در جنگل‌های هفت دغنان ناشناخته مانده است.
وجود قبر شاهزاده خانم امیر گسگرات به نام «خوری سو»، نزدیک به رودخانه واویلا، مهمترین عنصر قابل بازدید در این جنگل است. حریم این قبر ساده، بارها مورد دستبرد حفاران غیرمجاز قرار گرفته است. خوری سو، همسر سید شرفشاه دولابی، شاعر گیلک سرا و عارف قرن هشتم بود. قبر این بانو، همواره مورد زیارت زنان و دختران منطقه بوده و هست. سال ۱۳۸۵، اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان صومعه سرا، به منظور ساخت حرم برای خوری سو (که وی را منتسب به یکی از امامان می‌دانند)، درصدد حفاری در این منطقه برآمد. اداره کل میراث فرهنگی گیلان به خاطر حفظ بقایای شهر باستانی گسگر، از این اقدام ممانعت کرد و درنهایت تنها سنگ قبر خوری سو عوض شد. در آن مقطع اداره میراث فرهنگی توانست مجوز حفاری برای گسگر بگیرد. مدیرکل میراث فرهنگی فعلی گیلان، در آن زمان «مدیر پژوهش» این اداره و سرپرست هیات کاوش باستان شناسی در گسگر بود.
ولی جهانی به تازگی اعلام کرده، ۶۰۰میلیون تومان اعتبار برای انجام مطالعات و پژوهش برای شهر تاریخی گسگر تخصیص یافته است. مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان، می افزاید: این اعتبار در کمیته برنامه ریزی استان و از بودجه شهرستان صومعه سرا تخصیص یافته است.
در فاز اول، خاکبرداری از حمام‌های تاریخی و ساماندهی پل‌های خشتی این شهر صورت می‌گیرد. جهانی با تاکید بر تسریع در عملیات بازگشایی مسیرهای دسترسی به این شهر تاریخی می‌گوید: درحال حاضر امکان بازدید گردشگران به این منطقه وجود ندارد و بازدیدهای موردی هم با راهنما صورت گرفته است. برای بازگشایی راه دسترسی به گسگر از یک سو و حفاظت از این شهر تاریخی، جلساتی با مسئولان اجرایی و قضایی شهرستان برگزار شده است.
وی همچنین می‌گوید: از مجموع ۱۲۰ هکتار محدوده مرکز حکومت آل اسحاقوند در بیه پس، تنها درصد کمی از این شهر مدفون شده توسط باستان شناسان کاوش شده است و نخستین بار در سال ۱۳۸۵ بخش‌هایی از این شهر تاریخی بررسی و شناسایی شد و آن هم زمانی بود که اداره اوقاف و امور خیریه تصمیم داشت مزار خوری سو را نوسازی کند. در آن مقطع میراث فرهنگی توانست مجوز لازم برای کاوش‌های اضطراری را دریافت کند. جهانی که از سال ها قبل به دنبال ایجاد سایت موزه و خواناسازی هرچه بیشتر سازه های معماری موجود در گسگر بوده، حالا در کسوت مدیر اجرایی تلاش دارد با مشارکت مسئولان شهرستان صومعه سرا، لایه های دیگری از بقایای بزرگترین شهر تاریخی شمال کشور در دوره صفویه را از دل جنگل بیرون بکشد.
وی که خود در تیم باستان شناسی کاوش‌های گسگر در دهه ۸۰ حضور داشت، درباره موقعیت این شهر در منابع تاریخی می‌گوید: شهر تاریخی گسگر در حقیقت بزرگترین شهر دوره اسلامی عصر صفوی شمال کشور است و توصیف آن در متون قرون اولیه اسلامی به نام‌های «دولاب، گیل دولاب و گسگرات» ذکر شده است. گسگر در حقیقت مرکز حکومت خاندان آل اسحاق بود که پیش از صفویه از امیران محلی بیه پس گیلان بودند. در کتاب «احسن التقاسیم» (ق۴قمری)، این شهر قبل از صفویه از رونق خوبی برخوردار بود. اما پس از انتخاب رشت به عنوان مرکز گیلان به تدریج از موقعیت تجاری و اقتصادی آن کاسته می شود.
گسگر تا زمان قاجار نیز تا حدی از رونق تجاری برخوردار بوده، ولی هنوز به درستی نمی دانیم چرا این شهر خالی از سکنه و متروک شده است. مدیرکل میراث فرهنگی می گوید: با اینکه از سال ۱۳۸۰ تاکنون چندین فصل کاوش باستان شناسی در گسگر صورت گرفته و حریم این شهر مشخص شده است، اما هنوز جایگاه اصلی محلات، ربض شهر، شارستان و ارتباط آن با دیگر محلات اطراف و همچنین حاکم نشین های اطراف مانند پونل، فومن و دولاب امروزی نامشخص است. در محدوده یاد شده کهنه بازار گسگر که هنوز هم به همین نام خوانده می شود، شناسایی و کاوش شده و آثار بدست آمده نشان می‌دهد، کارگاه‌های صنعتی و آهنگری گسگر از مرکز اصلی شهر فاصله داشته است. وجود دو حمام در نزدیکی بازار و سه پل خشتی و همچنین راه سنگ فرش شده نشان می‌دهد این شهر جمعیت بالایی داشته است.
سرپرست هیات باستان شناسی گسگر توضیح می‌دهد: با اینکه ۱۲۰ هکتار به عنوان محدوده شهر گسگر بررسی شده، اما هنوز نمی‌دانیم دوره اولیه سکونت در این شهر چه زمانی بوده و شهرنشینی آن چه زمان پایان یافته است و راز متروک شدن و خالی از سکنه شدن این شهر نیز بر ما روشن نیست. شاید، بیماری‌های طاعون و وبا و همچنین از بین رفتن ملوک الطوایفی در گیلان عصر صفوی و رونق تجاری فومن و رشت، موجب متروک شدن گسگر باشد.
نظر شما