به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان،امام محمدباقر(ع)، پنجمین امام شیعیان در اول ماه رجب سال ۵۷ هجری در مدینه منوره دیده به جهان گشودند. بنا بر گفته مورخان،امام در واقعه کربلا چهار ساله بودند و همراه پدر بزرگوارش در این واقعه جانسوز حضور داشتند.به مناسبت سالروز ولادت این امام همام با حجت الاسلام «سیدقاسم رزاقی موسوی»، مدیر گروه تاریخ تشیع پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام و مولف مقاله علمی پژوهشی چالش های اندیشه ای واقتصادی شیعیان در عصرامام باقر (ع) گفت وگویی ترتیب دادیم که مشروح آن را ادامه می خوانید:
شرایط جامعه در دوران امامت امام محمدباقر(ع) چگونه بود؟
به دلیل سختگیری های دستگاه اموی با شیعیان، در دوره امامت امام محمد باقر(ع) به لحاظ سیاسی و اجتماعی مردم قائل به اندیشه مقابله نظامی با حاکمیت بودند، اما امام با توجه به موقعیت و علم امامت، آگاهی و درایتشان، زمان را برای مبارزه نظامی مناسب نمی دانند و به این نتیجه رسیده بودند که بهترین کار این است که شیعیان را از درون یعنی از لحاظ علم و آگاهی تقویت کنند و تلاش کنند، آنها را با معارف حق آشنا کنند.
امام محمدباقر(ع) درصدد بودند، که یک جامعه اهل بیتی و الهی پرورش دهند و به جای مبارزه و اظهارات سیاسی و تشکیل حاکمیتی که معلوم نیست، موفق به انجام شود، جامعه را از درون بیدار کنند، زیرا که وقتی جامعه از درون ساخته شود و ملکات و فضایل مد نظر اهل بیت(ع) در افراد جامعه بروز و ظهور یابد، طبیعتا می تواند اثرگذارتر باشد، تا جامعه ای که بخواهد با تقلا، تلاش و مبارزات نظامی به حکومت برسد. در چنین شرایطی وقتی جامعه به حکومت رسید هم به دلیل آنکه عملا درون جامعه ظرفیت پذیریش احکام الهی را نداشته است، فایده ای ندارد. به همین دلیل در چنین شرایطی امام،ترجیحشان بر این بود که بر تربیت سازی و درون سازی احکام الهی میان شیعیان تمرکز داشته باشند. برای ارتقای معرفت و تربیت جامعه و سازماندهی مکتب شیعه امام در بعد فردی و اجتماعی نمونه، شاخصه و الگویی بارزی برای مردم بودند.
سیره واخلاق فردی امام محمدباقر(ع) دارای چه ویژگی هایی بود و از نظر ایشان انسان تربیت شده در مکتب اهل بیت(ع) باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟
در بحث سیره و اخلاق فردی امام، ریشه همه کمالات انسانی را در تربیت دینی و اهل بیتی، خداگرایی، توجه به معبود و عبادت خدا می دانستند و می بینیم که همه تعالیم دینی در وجود همه ائمه معصومین(ع) از جمله امام محمدباقر(ع) وجود داشته است، به طوری که فرزند ایشان امام جعفرصادق(ع) در توصیف ویژگی های پدر بزرگوارشان می فرمایند:«پدرم همواره مشغول ذکر خدا بودند و هنگام خوردن غذا همیشه نام خدا را می بردند و زمان صحبت با مردم نیز از یاد خدا باز نمی ماندند،همچنین پدرم ما را جمع مى نمودند و ما را به ذکر و یاد خدا امر می کردند و این کار تاطلوع خورشید ادامه داشت، هر کدام از ما که قرائت قرآن آموخته بود به خواندن قرآن و هر کدام که قرآن نیاموخته بود به گفتن ذکر امر مى نمودند».
از یکی از خدمتگزاران امام، که با حضرت برای انجام مناسک حج رفته بود، نقل شده است که امام محمدباقر(ع) وقتی وارد مسجد الحرام شد با دیدن خانه کعبه شروع به اشک ریختن با صدای بلند نمود وقتی خواستم حضرت را آرام نمایم، امام فرمود:«وای برتو چرا از من میخواهی که با صدای بلند گریه نکنم، شاید این گریه ها باعث شد که رحمت خداوند شامل حال من در دنیا و رستگاری در فردای قیامت گردد»، حضرت با این نگاه تلاش داشتند این پیام را برساندند که توجه به خدا و عبادت معبود زمینه ساز دستیابی انسان به کمالات می شود و از پیروانشان نیز می خواهند که در بعد توحید، خداگرایی و عبادت الهی این گونه عمل کنند.
یکی از مصادیق اخلاق و سیره فردی امام محمدباقر(ع) زهد و عدم دلبستگی ایشان به دنیا است،حضرت در این دو محور چه توصیه های به شیعیان داشتند؟
امام خودشان از نعمت های دنیوی برخوردار بودند، اما زهد و عدم دلبستگی به دنیا در سیره عملی و اخلاق حضرت بروز و ظهور داشت، به طوری که حضرت پیروانشان را هم از تعلق بیش از اندازه به دنیا برحذر می دارد.
در واقع منظور امام محمدباقر(ع) از زهد و عدم تعلق خاطر به دنیا به معنای صحیح آن بوده است. امام معتقد بودند، دنیا و نعمت های دنیوی ابزار و وسیله‌ای برای آبادانی آخرت و رسیدن به سعادت اخروی باشد. نه به این معنی که به دنیا بی اهمیت باشیم. حضرت افرادی که دارای اندیشه های خشک بودند و تنها رهبانیت ودوری گزیدن از دنیا را انتخاب می کردند، را قبول نداشتند.
در نظر این امام همام کار و تلاش افراد تنها شرط لازم است اما شرط کافی نیست، یعنی باید علاوه بر تلاش خود در دنیا، اراده خداوند را هم مسبب بدانیم. در قرآن کریم آمده است:«بندگان از جایی که گمانش را نمی کنند روزی می‌گیرند».حضرت باقرالعلوم(ع) به فرزندشان امام جعفر صادق(ع) می فرمایند:«اگرخدا نعمتی داد، شکرگزار خدا باش، اگر اتفاقی و مشکلی برایت پیش آمد و ناراحتت کرد، بدان حکمت خدا در آن است و اگر تنگدستی پیش آمد با استغفار از خدا بخواه گره از مشکلت بگشاید»، در واقع امام اعتقاد داشتند که در زندگی باید به خدا توکل داشت و در همه امور خدا را در نظرگرفت.
سخاوت، جود و کرامت از دیگر مصادیق اخلاقی ائمه اطهار(ع) بویژه پنجمین امام شیعیان بوده است، به گونه ای که حضرت هرگز از رسیدگی به محرومین فروگذاری نمی کردند و در منابع اهل سنت نیز به این ویژگی بارز امام تاکید شده است. این ویژگی حضرت باید در سبک زندگی جامعه ما مورد توجه باشد و عامل به این خواسته امام باشیم زیرا که متاسفانه امروز جامعه ما دچار تجمل گرایی شده است.
در بعد اجتماعی سیره و سبک رفتاری امام محمدباقر(ع) چگونه بود؟
در بعد اجتماعی یکی از ویژگی های رفتاری امام، تلاش برای کسب و کار و روزی حلال است، امام تاکید می کردند که با تنبلی نباید به سراغ گدایی رفت،بلکه باید افراد با تلاش خودشان را از دیگران بی نیاز و عزت نفس خود را با فعالیت اقتصادی جبران کنند.
در روایت آمده است که یکی از اصحاب امام در یکی از روزهای گرم تابستان امام محمد باقر(ع) را مشاهده می نماید که مشغول کار است، نزد امام می رود و می گوید که اگر مرگ در چنین حالتی به سراغ شما بیاید، چه خواهید کرد و چرا بزرگی چون شما به فکر دنیا و طلب مال است؟ امام می فرماید:« اگر در چنین حالتی مرگ به سراغم آید، در حالت اطاعت از خداوند به سراغم آمده است، زیرا با همین کارهاست که خود را از تو و دیگر مردم بی‌نیاز می‌سازم.»
امام باقر(ع) همچنین به مسئله تولید و تجارت تاکید داشتند و می فرمودند که که انسان باید فعالیت اقتصادی داشته باشد و با کارهای واسطه ای و دلالی درآمدزایی ننماید. همچنین توصیه می نمودند که اگر می خواهی درآمدتت حلال باشد، باید از تولید و تجارت کسب ارزش افزوده داشته باشید.
همچنین امام معتقد بود که«کسی که با داشتن آب و خاک بگوید، فقیرم از رحمت خدا به دور است»، در واقع امام پنجم شیعیان بر رونق اقتصادی تاکید داشتند و توصیه به رسیدگی به محرومین،خمس و زکات،دوری از افراط و تفریط،تجمل گرایی و اصراف،برنامه ریزی برای امورات اقتصادی داشتند.
باتوجه به روایات متعددی که از امام محمدباقر(ع) نقل شده،نقش آن حضرت در سازماندهی تمدن شیعی چگونه بوده است؟
مهم ترین و ممتازترین ویژگی امام باقر(ع) ایجاد نضهت علمی و سازماندهی مکتب شیعه بوده است. با توجه به لقب امام که باقرالعلوم به معنای شکافنده دانشها است، امام در حوزه علم کلام، فقه، حدیث، تفسیر دارای علم ودانش بسیاری بودند. در دوران امام اندیشمندان فرقه های مختلفی بر روی کار آمده بودند و حاکمیت آن دوران نیز آزادی بیشتر به اندیشمندان بویژه اندیشمندان جریان حکومتی داده بود. امام با تربیت شاگرد در عرصه های مختلف و ایجاد نهضت های علمی در ساماندهی و نظام بخشی به تعالیم شیعه و اهل بیت(ع) تلاش کردند.
همچنین کثرت روایات در دوره امام محمدباقر(ع) و امام جعفرصادق(ع) بسیار زیاد بوده است. امام با بنیانگذاری نضهت علمی و فرهنگی، مکتب اهل بیت(ع) را با تعالیم انسان ساز تدوین، تثبیت و تحکیم و به اوج رساندند.
نظر شما